22 Ocak 2017 Pazar

Meletî, Kurdewarî û Kurdnişîna li dû mayî

Di van demên paşin de min di derbara Meletî û derdora wê de, du kîtabên girîng ên ku qala du sedsalên dawîn dikin xwendin. Yek bo wergerrandina wê ya ji Elmanî ya bo Kurdî, kîtaba Helmuth von Moltke ya "Nameyên di derbara Şertûmercên li Tirkiyê yên ji sala1835an heta 1839an" bû, yek jî kîtaba  Evrim Alataşê ya "Her Dağın Gölgesi Deniz'e Düşer"ê bû. Ya Moltke qala sedsala 19'an, kîtaba Evrîm Alataşê qala sedsala 20'an dike. Helmuth von Moltke wek şêwirmendekî leşkerî tê dewleta Osmaniyan, demeka dirêj li Meletî û derdora wê diborrîne û di derbara şert û mercên wê demê de agahiyên gelek girîng digihîne me.. Kîteba Evrim Alataşê jî bi vegotina ku Gölpınarê(gundê li ber Sûltansûyûyê, gundê Arxayê(Akçadağ)) ji xwe re dike mijara navendî re, di derbara sedsala 20'an de agahiyên girîng dide me...

Von Moltke nêzî saleke, li Meletiyê dimîne, li Îzolî, li Sûltansûyû, li ser çiyayên spî, bi pirranî bo sebebên leşkerî, digerre.. Lê ew li kû digerre, di derbara wir de agahiyên erdnîgarî û civakî jî dide.. û meriv ji van agahiyan dizane ku Meletî wê demê têra xwe Kurdewar û Kurdnişîn bû..

Evrim Alataş çîroka xwe ji 1920'an dide dest pê kirin, lê di dest pê ke re em dizanin ku Gölpınar, gundên Kûrecikê[Kürecik], Sultan Suyu, Meletî û derdora xwe bipirranî Kurdnişîn, bi jiyana xwe ya rojane bi temamî Kurdewar bûne.. Lê vegotin û qalkirina çîroka Evrim Alataşê re meriv dibîne ku çito(çawa) pê de, pê de siftê Kurdewarî, paşê jî Kurdnişînî li wan deran bar bûye. Meletî ji roja pêşin de yek ji navendên polîtikayê yên dewletê bû û encamên vê navendiyê jî em bi rabûn(oto-asîmilasyon) û bi jinavbirina(asîmilasyon) Kurdewarî û Kurdnişînê ve dibînin. Bi Enstitûyên Gundan(Köy Enstitüsü), Öğretmen Okulu û gelek dibistan û tiştên din ve polîtîkayên dewletê li ser xelkê tên sepandin û di ber re jî, li hêleke bayê çepgirî û enternasyonalîzmê, li hêla din jî bayê rastgiriyê yê bi nijadperestiya Tirkan ve tevlihev, xwe li ser Kurdewariya rojane dipiçikînin û radikin diavêjin pişt çiyayan.. Axirî Kurdewarî neçar mala xwe li wan derdoran bar dike. Jiyana rojane, nihêrîna dinyeyî, dîtinên cihanî vediguhere Tirkî... û di dawiyê de koçberiya ku Kurdnişîniyê jî ji wir dide bar kirin dest pê dike.. Pirraniya gundên Kurd ji wir bara Stenbol û Ewropayê dikin..

Werhasil, cih û warên ku sedsaleke berê tê de ji xeynî Kurdî tu sewt û deng nedihatin bihîstin, hema bêje bitemamî berevajî bûne...Ew guherrîna, ne guherrîneka tenê şiklî ye jî, bi hest û bîrewariyê jî bûye. Loma, xuya ye rewşeka bêveger e jî...    

Helmuth Von Moltke - Sefernameyek Di navbera Ferat û Dîcleyê de, Li Çiyayên Kurdistanê..

Ez îtîraf bikim ku heta ku haya min ji nameyên Helmuth von Moltke yên ku wî di navbera salên 1835-1840'î de ji Tirkiyê û Kurdistanê ji hevrê, hempa û hevalên xwe re nivîsandine nebûye, min ew tenê wek merivekî leşker û teorisyenekî şerr û şerrzaniyê dizanî. Lê gava ku haya min jê bû û me bi Weşanxaneya Avestayê ve niyet kir ku em wê wergerrînin Kurdî û min hinekî çav li wan nameyan gerrand, min nekarî rê li ber hewes û dilxwaziya ku ez hema tavilê hewl bidim ku wan wergerrînim bigirim. Li berî gişê, ew wek seyahetnameyeke bû û seyahetname jî, bi taybetî yên dîrokî, ji berê paşê de gelek bala min dikişînin û xwendina wan û bi xêra lehengên wan, bi çavekî serdemeka din li dinyayê, li ezmên, li derûdoran mêz kirin gelek li xweşiyan min tê. Ji ber wê ye ku min Sefernameya Hezar û Yek Fersengî nivîsand. Li hêla din, von Moltke ne tenê pisporekî leşkerî û teorisyenekî şerrzaniyê ye, lê ew ji hêla zanîna xwe ya dîrokî û erdnigariyê jî têrtitjî zane ye. Lê von Moltke di nameyên xwe de, di geşt û gerrên xwe de, di qalkirinên xwe yên şerrrê de wek leşkerekî ne tenê qala tiştên mekanîk û rûxsar dike, lêbelê ew geh wek erdnîgarnasekî dûr û dirêj qala erdnigariya derdorê dike, geh wek dîrokzanekî dûr û kûr qala dîroka bajar û gundên wan deran dike, geh wek civaknasekî têr û tijî qala edet, rêûrismên civakên di nav de  dike, û geh jî wek pêşbînekî pêşbîniya kêşe yên Rojhilata Navîn û çareyên wan dike.

Li hindê van, ew li dû meraqa xwe ya îlm û zanînê, macereperestek e jî. Ew di derbara cih û warên ku digerre de xwedî zanîn û agahiyên kûr ên dîrok û erdnîgariyê ye. Bi xêra van agahiyan him xwendevanan bi agahî û salixên hêja dide hesandin, him jî di wexta xwe re, bi xêra ruhê xwe yê macereperst, dide dû kifş û vedîtînên encax merivekî wek wî biwêre derkevê. Ew xwe digihîne çavkaniyên çemê Dîcleyên rê û dirb pê nakeve, berê xwe dide çiyayên Mûnzûrê yên ku heta wê demê tu pisporên erdnigariyê xwe negihandiye, di ser Feratê ku di nav newalên kûr û çiyayên bilind re çiv û fetlên teng û hişkave dide xwe re derdikeve geştên seraviyên bi talûke yên ku heta wê demê newêriye bide pêş çavên xwe -herwiha di ser Dîcleyê re jî-, hespê xwe diajo nav sehrayên bi tîna rojê û kelekela germê re diqewirin, xwe li çiyayên Torosê yên wê demê bi talûkeya sergerde û dijminên Misiriyan ve tijî bûn dixe û hwd. Ango von Moltke herçiqas li welatekî xerîb digerre jî, wek macereperstekî nedîtî van talûkeyan gişan dide pêş çavên xwe... û di ber re jî meriv ji zanîna xwe ya dîrokî û erdnîgariya di derbara wan cihan de bêpar nahêle.





û Helbet agahiyên wî yên bêhempa yên li sedsala 19'an a li ser rewşa Kurdan, Kurdistanê, erdnigariya Kurdistanê û xelkên din û rewşa siyasî ya wê demê li Kurdistanê hikum dikir. Ew wek civaknasekî di derbara Kurdan de agahî û salixan dide, wek weqenivîsekî, ango bûyernivîsekî qewimînên wê demê ji hevalên xwe re, pê re jî ji me re, neql dike, dinivîse, xeber dide.. Meriv ji nameyên wî agahdar dibe ku Kurdistan wê demê jî bi talan, virtûvalakirinên , hovitiyên ewqas re rû bi rû dibû ku von Moltke bixwe hewl dide ku rê li ber wan bigire. Ew hîn di wê demê de bona çareserkirina rewşa Kurdistanê, destnîşana çareseriyeka siyasî dike. Gava ew tê MeyaFarqînê dibêje : "Lê li nav bajêr zêdetir, xopan û nîşanên teze yên şerrên xirabker ên di van demên paşin de ku pê ve Kurd hatibûn xistin bin desthilata Tirkan, bala meriv dikişîne. Ew dagirkirina ne tenê bûye sebeba jiyana bi hezaran çekdaran, lêbelê bûye sebeba mirina, jin û zarrên bêparastin, bi hezaran cih û war hatine virtûvala kirin û hewl û xîreta bi salan hatiye tune kirin. Ew tiştekî xembar e ku tê bîra meriv ku ew ê, mîna gelekcarên din ên berî vê, ger birêvebiriyeka Kurdan a baştir a azad şûnê negire, dîsa tenê miweqet be."

An jî ew gava tê Cizîrê wiha dibêje : "Bajar bi sûrrên ji kevirê bazaltê ve dorpêç kiriye. Reşîd Paşa bi mehan êrîşa bajêr kiriye. Ji dû bidestxistinê re bajar bi hovî hatiye talan kirin, hema bêje hemû mêr hatine kuştin, jin û zarr wek xulam hatine birin, ji ber ku ew Êzîdî an jî perestkarê Şeytên bûn. Bajar bixwe lodeka xirbeyan e, û li ziqaqên xewle meriv bi çetinî çend xaniyên meriv lê dijîn dibîne. Ew dîmena belengaziyê, wehşet û talankariyê, bi dewlemendiya bi coş a xwezayê re çi dijberiyeka ecêb pêk tîne."

An jî em bi xêra agahî û zanînên ku ew digihîne me re dizanine ku Meletî û derdora xwe, Sûltan Sûyû, Îzolî(Kale) du sedsal berê têra xwe Kurdewar û Kurdnişîn bû... Lê miaxibîn îro rewş berevajî bûye..






16 Ocak 2017 Pazartesi

Çiyayên Spî(Torosan), Evrim Alataş...

Dawiya hefteya çûyî, bêyî ku tu planên min ên çûnê hebin, rêya min bi "Fûara Kîtaban a Edeneyê" ket. Gava ez ber bi cihê fûarê ve diçûm çiyayên Torosê yên spî li pêş çavên min û hevalên min, mîna bendekê bilind dibûn û erd û ezman bi hev re dikir yek. Wê dîmenê, mîna her ku bi pêş çavên min dikeve, dîsa anî bîra min ku Çiyayên Torosê yek ji tiştên xurttirîn û mezintirîn ên ku bîranînên min ên zarokiyê, gundê min û welatê min tînin bîra min e. Li kû dibe bila bibe, gava çiyayên Torosê bi pêş çavên min dikevin, ez derdikevim retro-yeka bîranînên xwe. Hele gava ku ew spî bin, hemû reşbîniya li pêş çavên min û ya di bîra min de belav dibe... Şukir ku ez qe nebe rojê carê dikarim berê xwe bidimê û lê binihêrim...



Di fûarê de dilê min kete gelek kîteban, lê min zêde kîtab nekirrîn.. Helbet kêmasiya Weşanxaneyên Kurdî û kêmawiya kîtabên Kurdî jî sebebeka li ber ketinê ye.. Lê jixwe, êdî mesele ne pêşkêşkirin û peydakirina kîtabên Kurdî ye..Gava meriv bixwaze, peydakirin û pêşkêşkirina kîtaban çend tîkandin û deqîqeyan digire.. Jixwe van rojan tiştê ku em tewrî kêm qalê dikin jî kîtabin..


Gava min bi xêra hevalan berê xwe dabû fûarê jî, min digot ez ê ji Weşanên Îletîşîmê çend kîtabên nû ji xwe re bistînim. Birastî jî destê min çû gelek kîtabên Îletişimê, lê min jê tenê du kîtab standin, yek ji wan kîtaba Evrim Alataşê, "Her Dağın Gölgesi Denize Düşer" bû. Evrim Alataşê di 2010'an de ji nav me bar kiribû.. Û bi standina kîtabê re, dîsa hat bîra min ku kêmbûna hêvîdariya me(an jî min) hinekî bi sala barkirina xwîşka Evrîmê re dest pê kiribû. Gav ew hebû û dinivîsand, di her şert û mercê de hêvidariyek li meriv peyda dibû. Bi çîrokên xwe, bi sêwirandin û salixdanên ji dil û zelal, qala çi dike bila bike, bişirînekê dida ser rûyê meriv. Belê tê bîra min di sala 2010'an de hêvîdariyeka me ya xurt hebû. Evrîm Xanim hebûya belku, wê ê hîn jî hêviyên me xurttir bikirana, dîsa bidina vejandin..

Jixwe rûpela kîtabê ya pêşin jî ez birim bîranînên xwe, birim gundê me, çiyayên Spî, çiyayên Torosan, eynî mîna menzereya jor li pêş çavên min rêz kirin. Gölpınar, gundê Evrîm Alataşê yê ku ew di kîtabê xwe de qal dike, li piş çiyayên li resmê li jor, li piş çiyayên Spî dikeve. Li kêleka Sultan Suyu bûye.. Guman nîne ku ew ê bi her rûpela xwe re çîrokên li piş çiyayan di guhê me de bike piste pist... Bi dengê kemaneka zîz, bi şirreşirra aveka geh aram, geh bi coş..