12 Aralık 2017 Salı

Aşiqî û Maşûqî, Mewlana û Lacan


Çîroka meşxûlbûna bi namexwendin û mitalekirina name ya evînê ya aşiqekî ya di dema hazirbûna maşûqa xwe de û nerazîbûna maşûqê xwe.

Di Mesnewî ya Mewlana de çîrokek li ser evîn û aşqê heye ku qala du aşiqan dike. Aşiqek li hindê yara xwe nameya evîn û hesretiyê dixwîne. Lê maşûq ji vê aciz dibe û dibêje: Ger tu aşiqê min î ez bixwe li hindê te me, ew nameyên evîn û hesretê çi ne. Ew ne nîşana aşiqî, lê belê nîşanan tiştekî din in. Xuya ye tu ne aşiqê min, lêbelê aşiqê haletê ruhiyê yê evîn û hesretiyê yî. Tu dixwazî di wê haletê ruhiyê de bî, lê nexwazî li min bigihîjî. Mewlana ew çîroka nêzî hezar sal berê gotiye. Jacques Lacan hay ji vê çîrokê hebû nizanim, lê ew jî di derbara miraz û hewesdariyê de jî tiştên mînanî vê dibêje. Di filmê The Life of David Gale de Kevin Spaceyê ku di fîlm de mamosteyekî zanîngehê yê, di derseke de tîradeke li ser nihêrîna Lacan a di derbara miraz û hewesdarî/xwestinê de dide. Gale(Spacey), dibêje ku li gor Lacan xwestin/hewes gerek unrealistic/derîedet, ne gihîjbar, ne berdest bin û ya ku meriv esasen dixwaze ne meqsed, lê haletî ruhiyê ye. Da ku hewesdarî/xwestin berdewam bibe gerek miraz hertim li ber destan dûr be...

Li jêr wergera çarînên Mewlana û tîrada David Gale heye...


آن یکی را یار پیش خود نشاند
Li hindê yekî yara xwe rûniştibû
نامه بیرون کرد و پیش یار خواند
Name derxist û li ber yara xwe xwend
بیتها در نامه و مدح و ثنا
Di malikên nameyê de medh û sena
زاری و مسکینی و بس لابه‌ها
Zarî û mîskînî û têra xwe dilnewayî hebû

گفت معشوق این اگر بهر منست
Maşûq got: ger vana ji bona min in
گاه وصل این عمر ضایع کردنست
Di va wexta wesla me de, nîşana umrekî zayî ne
من به پیشت حاضر و تو نامه خوان
Ez li hindê te rûniştime û tu nameyê dixwinî!
نیست این باری نشان عاشقان
Ev qet ne nîşana aşiqiyê ye

گفت اینجا حاضری اما ولیک
Aşiq got:Belê, tu li vir li hindê min î, lê belê
من نمی‌یایم نصیب خویش نیک
Ez nikarim xweşhaliyê binoşim
آنچ می‌دیدم ز تو پارینه سال
Herçiyê ku sala par li min bo te hebû
نیست این دم گرچه می‌بینم وصال
Nîne niha, egerçi em wesla hev bûne jî

من ازین چشمه زلالی خورده‌ام
Min vedixwar ji kaniyê ava zelal
دیده و دل ز آب تازه کرده‌ام
Min pê çav û dil li xwe teze dikir
چشمه می‌بینم ولیکن آب نی
Min niha kanî dît, lê av nîne
راه آبم را مگر زد ره‌زنی
Gelo rêbiran rê li ava min birî

گفت پس من نیستم معشوق تو
Got maşûq: hînga ez ne maşûqa te me
من به بلغار و مرادت در قتو
Ez li Bûlxarê me, mirada te li Qitû yê            * Mebest ji hev dûr bûna mirad û meqsedê ye
عاشقی تو بر من و بر حالتی
Tu aşiqê min û haletê ruh î
حالت اندر دست نبود یا فتی
Ew haletê ruh ku ne di dest de de ye, xorto

پس نیم کلی مطلوب تو من
Loma metlûba te bitemamî ne ez im
جزو مقصودم ترا اندرز من
Ez niha cûzek ji meqsûda te  me
خانهٔ معشوقه‌ام معشوق نی
Ez xaniyê maşûq im, ne maşûqa te bixwe
عشق بر نقدست بر صندوق نی
Êvîn bo next dibe, bo sandiqê nabe

هست معشوق آنک او یکتو بود
Maşûq tenê eva yekta bû ku
مبتدا و منتهاات او بود
Ewil û axira te tenê ev bû
چون بیابی‌اش نمانی منتظر
Gava te ew dît, êdî namîne bendewarî
هم هویدا او بود هم نیز سر
Him zahîr ew e him jî sirr ew e

..............
عاشق حالی نه عاشق بر منی
Tu aşiqê "halet ruh"î, ne aşiqê min î
بر امید حال بر من می‌تنی
Tu bi halê hesretê bi min girêdayî




28 Kasım 2017 Salı

WQFerheng 4.2

Di salvegera xwe ya pêncan de WQFerheng carekî din hat nû kirin. Li gor versiyon û nûkirinên berî vê, vê carê di navrûyên Aplîkasyonê de zêde guherîn nehatin kirin. Ji ber ku ji vî alî de êdî kêmasî kêmbûne, zêdetir li naverok, çendanî û çawaniya peyv û biwêjên Ferhengê guherîn hatin kirin. Herçiqas guherînên vê carê zêde ne li pêş çavan bin û bi dîtina siftê re bi ber çavên meriv nekevin û balê meriv nekişînin jî, ez dikarim bêjim ku ked û emega vê carê hatiye dayîn ji ya hemû versiyonên berî vê zêdetir e. Belê, guherîna bi pîvan û bi jimaran hema li ber çav e: Hejmera gotaran ji sed hezarî zêdetir zêde bû û gihîşte 450. 000 heza gotarî. Lê ji xeynî vê gelek guherînên ku bi jimaran nayên pîvan kirin û ez ê qala wan jî bikim:

WQFerheng 4.0
WQFerheng 4.2
* Zêdebûna gotaran a zêdetirîn(nêzî 42.000) di Erebî hat kirin. Min berê li ser blogê qala kar û barên di vê derbarê de hatibûn kirin, kiribû. Bi xêr û wesîleya Jeremy Fowlerê Britanî Ferhenga Erebî-Kurdî ya Mihemed Emîn Doskî me li ser Wîkîferhengê zêde kir. Ji ber ku di lînka min dabû de, bi dûr û dirêjî hatibû qala kar û barên hatine kirin, kirin, ne hewce ye ez li vir zêde qala wê pêvajoyê bikim. Lê pê ve xizmeteka hêja hate ber destên Kurdîhezan.

* Zêdebûna dina berbiçav a di hejmara gotaran de di Îngîlîzî de bû. Min di vir de jî qala wê kiribû. Berê, 4-5 salan berê, min ferhenga Salah Sadallah li ser Wîkîferhengê zêde kiribû. Lê wê demê hin peyv baş li hev nehatibûn anîn û loma lêzedekirinê de ew kêm mabûn. Min carekî din û bi algorîtmayeka baştir ew li hev anîn. Bi vî hawî 13.500 peyv û sernavên nû li ser Wîkîferhengê zêde bûn. Dû re jî bibîrxistina Jeremy Fowler me nêzî 1000 biwêj û gotinên pêşiyan ên Îngîlîzî li ser ferhengê zêde kirin. Bi vê re êdî Îngîlîzî ya di Wîkîferhengê di qonaxeka baştir de ye.

* Zêdebûneka din a hêja, mîna hemû nûkirinên berî vê, di Kurdî de hat kirin. Lê ew ne di qelemê de, lê çend qeleman de hatin kirin. Qelemek ji wan, bi çend hewldanan, ji gotar û peyvên di Wîkîferhengê de hene hatin derxistin. Wek hevwateya peyvên berê hatine çêkirin, ew li ser Wîkferhengê hatin zêdekirin. Di zik hev de ez bawer im 4-5 hezar peyv bi vî hawî hatin çêkirin. Qelema duyem, zêdekirina gotinên pêşiyan a Kurdî bû. Gotinên Pêşiyan min ji du kîtaban li ser Wîkîferhengê zêdekirin. Xwezî mehneya wan jî hebûya, lê ew niha tenê bi wate ya "gotineka pêşiyan a Kurdî" hatin çêkirin. Helbet rojeke camêreke derkeve û xwe bide ber barê tijikirina mehneya wan. Wekî din, helbet zehmetkêşên Wîkîferhengê tala xwe regelek peyv û sernavên Kurdî li Ferhengê zêde kirin.
WQFerheng 4.0
WQFerheng 4.2

* Dîsa berî vê nûkirinê jî hewldanek bo zêdekirina wergerrandina peyvan hat kirin. Peyvên Wergerrandî, ango peyvên ku tê de beşa wergerrê heye û ji Kurdî tên wergerrandin zimanên din jî, hatin zêdetir kirin. Ew dîsa bi  Cyrsubotê hatin li hev anîn û li ser Wîkîferhengê hatin zêde kirin. Li çep û rast versiyona berê û versiyona nû heye û berhevdayînek dikare bê kirin. Wek tê dîtin zêdebûna mezintir, mîna ku di jimara peyvan de bûbû, di peyvên li Erebî hatine wergerrandin pêk hatiye. Ji dû zêdekirina peyvên Erebî ya li ser Wîkîfehengê, ew bo zêdekirina wergerrandina li bin beşa Wergerê ya beramberên wan ên Kurdî jî li hev hatin anîn. Bi vî hawî jimara li Erebî tên wergerrandin nêzî 7.000'an zêde bûye û gihîştiye 9.500'an. Hejmera peyvên tên wergerrandin Îngîlîzî jî nêzî 7.000 hezaran zêde bûye û gihiştiye 35.000'an. Hejmera sernavên tên wergerrrandin Tirkî nêzî 5.000'an zêde bûye gihîştiye 50.000'an. Peyvên tên Almanî û Farisî jî 2-3.000'an zêde bûye û jimarên berê û nû dikarin li çep û rast bên dîtin û li hev bên qiyas kirin.

Biwêjên lihevanî
Biwêjên lihevanî
Di dema lihevanîna wergerran de min bi çend lojîk û algorîtmeyan gelek biwêjên Kurdî bi yên Kurdî-Kurdî û yên bi Tirkî ve li hev anîn. Di dema werger û dengkirin(peyivîn)a rojane de, gelek caran meriv şaş dibe ka li şûna biwêjeka Tirkî kîjan biwêja Kurdî bi kar bîne. Carcaran meriv pê nahese ku peyv bi peyv, mot-a-mot wergera biwêjê dike. Lê bêguman ew şaşiyeke mezin, lê dîsa bêguman, meriv pirrcaran bêyî hemda xwe dike. Lê bi vê lihevanînê re dibe ku bi çend biwêjan ve be jî ew kêmasiya hinekî li ser me kêm bibe. Min dîsa qala vê meseleyê jî kiribû.




Almanî
Îngîlîzî
* Jimara peyvên bidengên ku dikarin bilêvkirina wan bên guhdarkirin jî hatin zêde kirin. Peyvên bi dengên Almanî niha ji 10.000'an zêdetir e. Bona Îngîlzî jî jimareka nêzî wê heye. Lê jimara gotarên bi dengên di zimanên din de, ji ber ku deng li ser Wikimedia'yê kêm in, nagihîjin hezarî. Meriv dikare di bin cûreya peyvan a her zimanî de wan wek kategoriyeke bibîne û bi tÎkandina ser wê kategoriyê re peyvên bi dengên wî zimanî bigere û wan gişan bi hev re nîşan bide. Jixwe bo lêxistina dengan hewce bi girêdana Înternetê heye. Bo baştirkirina telefûza xwe, ew dikare bi hêsanî bê bi kar anîn.



Ji Feqî
Ji Cizirî
* Li hindê van guherînên çendanî/jimarî, gelek guherîn û zêdekirinên çawanî/şiklî jî li ferhengê hatin kirin. Yek ji wan karekî ku ez bi pêkanîn/çêkirinê re mîna ku berhemeka gelek mezin pêk bînim kêfxweş bûbûm e. Ew jî pêkanîna bingeheka xebeteka etîmolojîk bû. Ez li ser wî karî demeka dirêj xebitiyam, herçiqas hîn jî sedîsed bi dilê min temam nebû jî, axirî kêmzêde bingehek derkete meydanê. Min çend rojan berê li ser blogê qala vê kiribû. Min li ser wêjeya me ya klasîk, li ser Mewlûda Meleya Betayî, li ser Dîwana Meleyê Cizirî, li ser Mem û Zîn a Ehmedê Xanî, li ser Dîwana Feqiyê Teyran bi bernameyên kompîtûran analîzeka etîmolojîk kir. Min bernameyên kompîtûrê kokên peyvan derxistin û peyv bi konteksa ku peyvan têde cih girtiye ve qeyd kir. Paşê min ew konteksên ku bi peyvan ve li hev anîne, di ber çavan re derbas kirin û ji dû piştrastkirina wan a bi destan re ew li ser Wîkîferhengê zêde kirin. Min dil heye ez van karûbaran bidomînim û qasî ku min kaniye etîmolojiya zêdetir peyvan ji wêjeya me ya klasîk der bixim. Lê niha bi kil û kêmasiyên xwe ve konteksa nêzî 2.000 peyvan li ser WQFerhengê li ber dest e û ew ê di bin peyvan de bê dîtin. Mînakên "Ji wêjeya klasîk" li çep û rast dikare bê dîtin.
Nîşandana 4.0
Nîşandan 4.2
* Nîşandana peyvan de mehne û mînakên konteksê ji hev hatin veqetandin. Berê ew giş bi serjimarên li ber rêzikan dihatin nîşan dan. Lê bi xebatên li ser Wîkîferhengê hatine kirin re (belê dîsa bi Cyrusbot hatin kirin), êdî ew ji hev tên veqetandin û bi nivîsa îtalîk, bêserjimar û bi rêzika hindikekî valabûyî(indent) diyar e. Bi vî hawî, meriv dikare baştir mehne û konteksê ji hev der bixe. Li çep û rast meriv dikare ferqa versiyonên berê û ya niha bibîne.





Dîmenek ji 4.0
Dîmenek ji 4.2
Rê û rêbaza lînkkirinê jî hat baştir kirin. Berê lînk tenê texmînî dihatin dan. Ji ber vê biwêj û gotinên dirêj û ji çend peyvan pêk tên nedihatin lînkkirin. Lê êdî bi nîşankirina peyv û biwêhên di ferhengê de hene re, ew peyv û biwêjan jî tên lînkkirin û meriv êdî dikare bi hêsanî li nav wan peyvan bigere. 

Li hindê van zêdekirinan, da ku bergirî li mezintirbûna cihê ferhengê yê li ser cihazê we bê kirin, çend tiştên zêde nehêja jî li ferhengê hatin kêm kirin. Wek mînak berê di bin peyvên Kurdî de beşa "Herwiha" hebû, jixwe ew hîn jî li ser Wîkîferhengê heye, lê da ku hinek şûngirtina WQferhengê bê kêm kirin ew ji danegeha WQFerhengê hat derxistin. Herwiha, di beşa wergerê de jî jimara peyvan, bi jimareka diyar ve hat sînor kirin. Bi vê versiyonê re êdî di bin sernavekî de bo zimanekî ji 5 wergeran zêdetir nikare bê dîtin. Di bin hin peyvan de bo Tirkî, Îngîlîzî, Almanî ji dehan zêdetir werger hebûn. Wê him xwendina ferhengê çetintir dikir, him jî şûna ferhengê ya li ser cihazan zêde dikir. Loma min ew jî bisînor kir. Jixwe kesê ku dikare dîsa dikare herre ser Wîkîferhengê û hemû wergerran bibîne. 

Ji xeynî van guherîn û zêdekirinên li jor qal bûne, gelek guherînên dinên çi biçûk, çi mezin qal nebûne jî li WQFerhengê hatin kirin. Hinek ji wan zêdekirinên biçûk, hinek jî baştirkirinên biçûk, lê hêja bûn ku ew dibûn sebeba sekn û xirabûna aplîkasyonê.

Axirî û taliyê; WQFerheng bi versiyoneka din ve êdî li ser Google Play'ê li ber dest e




Di derbara versiyonên berê de:
WQFerheng 4.0
WQFerheng 3.9
WQFerheng 3.8
WQFerheng 3.7
WQFerheng 3.5
WQFerheng 3.3
WQFerheng

7 Kasım 2017 Salı

Li dû etîmolojiya Kurdî û cinên Siltan Silêman

Min sal û nîvek berê gotibû ku hewldaneka min a ku ez li dû şopa peyvên Kurdî dikevim heye. Lê, jixwe, mîna gelek karûbarên din ên bi zehmet û derî hêza merivan, min ew kara jî bi cinan da kirin. Êdî bi xêra teknolojî û pêşketinên teknîkî, mîna Siltan Silêmanê bihêz û desthilat, merivên wek me ji rêzê û elelade jî, xwedan cin û neysizî ne. Na bila tirs û xof nayê dilê we, cin û neysiziyên programsazan, kod û kevanên programên kompîtûrê ne...

Ez nikarim bêjim ew karê min destpêkiribû sedî sed wek min dixwestî û mebestkirî qediya. Ji ber ku xwendin û jihevderxistina peyvan ez gelek westandim. Herçiqas ew bi kompîtûrê (wek şibandina li jor bi cinan) hatibû kirin jî, pirrcaran barkêşên vî karî jî têrê nedikirin û kompîtûr têde gelek diwestî û hêdî dixebitî. Di ber re jî, min gelek kar û barên din bi rê ve dibirin. Lê dîsa jî ez bawer im karekî gelek hêja, an jî bi gotineka rasttir, bingeheka hêja derkete holê. Ez nabêjime Amerîka ji nû ve hat kifş kirin û pencereyeka nû li ber me vebû, lê ez dibêjime bi xêra cinan karekî bi zehmet, nisbeten bihêsanî hat kirin.

Ez şorê dirêj nekim, hinekî behsa tiştê hatiye kirin bikim. Min deq û metnên li berdestên ji wêjeya me ya klasîk bi bernameyên kompîtûrê rûpel bi rûpel, rêzik bi rêzik dan xwendin û paşê ew peyv bi peyv analîz kirin, kokên wan bi lêkolîna algorîtmayên cûr bi cûr ji hev derxistin. Min ew xwendin û analîza jî li gor kronolojiya wan klasîkan kir. Ango kîjan metn ji hêla xwe ya dîrokî ve kevintir be, min ew berheman pêştir analîz kirin. Wek mînak min bi Mewlûda Kurdî dest pêkir, dû re Diwana Cizirî û dû re Mem û Zîn. Herçiqas gerek Feqiyê Teyran ji dû Mewlûdê re bihata kirin jî, ji ber ku min metnên wê dereng peyda kirin ew dû ên din re hat kirin. Armanceka mina bingehîna di vê xebatê de lêzêdekirina van encaman a li ser Wîkîferhengê bû. Loma min encam hinekî kêm kirin. Herçiqas ew fîltrekirina/parzûnkirina bi mebesta xebatê ve li hev nedihat jî, min peyvên ku berê di Wîkîferhengê de mînakên xwe hebûn (ên ku berê têde beşa Ji Wêjeyê hebûn) ji nav encaman derxistin. Ji dû ku ew encaman bi bernameyên kompîtûrê hatin encam dan, min ew dîsa yekoyeko di ber çavan re derbas kirin û ew sererast kirin, an jî ji nav birin. Dawiya dawiyê, bo her berhemê birrek peyv û mînak di dest min de man û min ew li Wîkîferhengê zêde kirin. Niha bo nêzî 2.500 peyvan mînak û etimolojiya ji wêjeyên klasîk heye.  Hûn dikarin wek kateogrî li vê lînkê bibînin.  Lê, min dîsa bi xêra cinan ew li jêr beşek, lê bi lînkên li ser ve hemû, rêz kirin:


alem:
Ew hebîbê rohniya heft asîman
Herdu alem qalib ew ruh û rewan

alim:
Alimê sirra negotî der sudûr
Raziqê bêdestûpa û mar û mûr

av:
Nê hezaran salê çûne axîrî
Ew nebûbû Adem. hêj av û herî

ax:
Hatî Cebraîl li ba emrê Letîf
Çengekî axê ji wê qebra şerîf
Girt û ba tesnîmê safî kir hevîr

bab:
Jêrî Ednan ta ji Ebdullah guhest
Bîst û yek bab in, hemî rast û durust
Hin yekî Ednan û Med û hem Nezar
eser:
Hem ji Usman û Elî çêbûn eser
Dîrhemek bêt serfê Mewlûda Nebî

ev:
Qedrê Mewlûdê bizanin hûn kebîr
Hem ji bo Bekr û Umer hat ev xeber

ew:
Ew Xudayê malikê mulkê ezîm
Daye me mîrasa Qurana Kerîm

ez:
Ez şefîê wî me roja mehşerê
Dê vexwit ew tasek ava kewserê

ezîm:
Ew Xudayê malikê mulkê ezîm
Daye me mîrasa Qurana Kerîm

guh:
Serfê Mewlûda me yek derhem fere
Hemberê yek guhê zêrê ehmere
Fî sebîl-îllah bi bexşî her feqîr

guhdar:
Her kesê guhdarê Mewlûda Nebî
Dergehê mîzgîniyan dê lê vebî

guneh:
Ey şefîê sahibê alayê hemd
Min hene bêhed guneh, nisyan û emd

gunehkar:
Destegîr û mustexasê herdu kewn
Bo gunehkaran penah û pişt û ewn

nesl:
Seyyîd û hem serwerê nesla min e.
Çunkî bê emrê ji Adem bû zîhar

nîv:
Nûr ji piştê hate nîva cebhetê
Hin dibêjin hate tilya şahidê

pa:
Rohnîkê wî şîn kirin dar û nebat
Çûn di erdê da û pa û mayî mat
Pirr girî û xweş girî bê hed gelek

pak:
Keb û Murre hem Kilab û hem Qusey
Hem ji pişta wî Quseyyê pak û saf
Ew emanet hate nik Ebdulmenaf

pêş:
Min divêtin bêne pêş min ew Melek.”
Hem bi fermana Xuda wê seetê

pif:
Pif kirî ruhê xu, ew bû nazenîn
Lew Melek hatin ji bo wî sacidîn

pişt:
Bû xezîne ew ji bo durra yetîm
Daniye pişta wî ew Nûra Ezîm
Paşê bir avête baxê Cennetê

qebûl:
Hurmeta navê Muhemmed an Resûl
Tewbeya te bû qebûl û her qebûl.”
Ger divêtin hûn ji narê bin necat

qeder:
Çûn ji behrê merîfet ew hate der
Qetre jêr werya bi ilham ew qeder

qelem:
Niveka dî çêkirin jê çarî çîz
Erş û kursî û qelem lewhe temîz
Hate emrê Padîşahê Layezal

rast:
Jêrî Ednan ta ji Ebdullah guhest
Bîst û yek bab in, hemî rast û durust
Hin yekî Ednan û Med û hem Nezar

rehîm:
Rehîm û Rehman, letîf û mihriban
Bi navê Xwedayê dilnerm û dilovan

rehman:
Rehîm û Rehman, letîf û mihriban
Bi navê Xwedayê dilnerm û dilovan

rehmet:
Rehmî nazil cumleê îlet dibit
Her cihê lê bête xwendin rehmet

resûl:
Hurmeta navê Muhemmed an Resûl
Tewbeya te bû qebûl û her qebûl.”

rewan:
Ew hebîbê rohniya heft asîman
Herdu alem qalib ew ruh û rewan

roj:
Rojekê ew der sucûdê bê mefer
Pirr girî û hem li erşê kir nezer

yarî:
Paşê bo wî çêkirî duwazdeh hicab
Her yekî xweştir ji yarî bê hisab

yê:
Fexrê Îbrahîm û Îsmaîl û Nûh
Mustefa bawefa bafitûh

yek:
Serfê Mewlûda me yek derhem fere
Hemberê yek guhê zêrê ehmere

yekî:
Paşê bo wî çêkirî duwazdeh hicab
Her yekî xweştir ji yarî bê hisab

yî:
Ez dizanim La îlahe îlla Tu ,
Ew Muhemmed hemberê îsmek bû

zaf:
Bête xwendin ger li yek sîkke-dîraf
Dê mubarek bin dera hin bêne zaf

zemîn:
Qebdeê bîne ji beydaê zemîn
Ew dilê erdê û hem husn û biha

zînet:
Ew dilê erdê û hem husn û biha
Zîneta meknûn û durra bê biha
..................
— (Dîwana Melayê Cizirî ~1640, Melayê Cizîrî)

abid:
Sond bi wê zulfa siyah ez abidê husna te me
Xef dinoşim vê şerabê xweş şerab û qehwe ye

ac:
Nesrîn û binefşe tewwizandin
Mawerd direşand-i şûşeê ac
Cohtê hebeşan bi-terfeti l-eyn

aciz:
»Eredet ennî we-qalet ma duau l-kafirîn«
Ey şehê alîcenab pir aciz û perkende em
Ah ji dest cewra evînê çi bikirim min bende em

Min dî seher zulfên di mest
Hatin sema ihram-i best
Çûn secdeya xalê bi qest

bestî:
Eswed bû daim secde ber
Min bestî eqda niyyetê
Xeflet bi sir da min nezer

bestîn:
Ellah ellah çi tecella ye ji sirra qederî
Haciyan silsile bestîne li dora qemerî
Dor-i beytê ji Sefa têne semaya seherî

beş:
Xaliba ehlê zemanê ma Mela ademî yin
Venumayin ji kerê mey reş û gayê te yê beş
Arifên ehlê besaret ji neseq merdumê çeşm

bêş:
Muhbetê mihnet di zor in
Hub dibêm bêşek bela ye
Umr û jî xweş pê diborin

beşerî:
Xerq-i bûm ez di xema işqê di weqtê seherî bû
Ko tecellayê cemalê li misalê beşerî
Ne ji lewnê beşeran min diye lê dêmê zerî bû

bêwefa:
Aşiq û mubtelayê zulf
Zulfê siyahê bêwefa
Qet me nedî ji wê sefa

bêxet:
Di vê dewran û çerxê da
Hebîbê bêxeta kuştim
Bi derba firqetê axir

bexşî:
Yek bûse da me bi sed qiyamet
Yek bûse bexşî ewwel bi ihsan
Axir li min kir curm û xeramet

bext:
Zehre û iqda Sureyya keşşifî bûn ew di şerq
Sayeya bextê me dayê ma li ser perde w niqab
Wajigûn dewrê numa min çerx û bayê lewleban

beyan:
Ger xeberdar î ji sirra »kuntu kenzen« guh bidêr
Da bi sed torê beyan kit meneyê »lewlaki« rûh

beyandin:
Goşeyên nûnan bi ser badan ji qewsê bêweter
Mislê enguşta Nebî sed ser beyandin mah-i new
Keşşifî bedra temam ehsen ji bala teletê

bêyî:
Hêviyan qet nabirim meqsûd me dîdara te ye
Hêviyan qet nabirim carek tu bêyî şefqe kî
Eqdê ihramê dê bînim hadirî bim secde ye

beyt:
Ellah ellah ji çi nûr e di seraya me lebaleb
Ji inayet nezerê xasse ko her mesre û beytek
Qedehên aba heyatê ne di şira me lebaleb

bêz:
Ebleh çi kit tewafê nabînitin Berê reş
Bêzê dikit ji qencan ji remz û naz û xencan
Qedrê gulan çi zanit kerbeş divêt kerê reş


cemed:
Yek e derya tu bizan qenc-i çi mewc û çi hebab
Di esil da ko hemî av e çi av û çi cemed
Afitabê ehediyyet di xwe da girtiye kewn

ceng:
Mislê Şemsê ger kişînîtin li wan tîxên xedeb
Her mecala ew di cengê bêt û ret her carekê
Rast û çep dê bêxitin sed sed bi mizraq û qeseb

cerde:
Ji bircan tîr-i pir rêhtin
Gihan min rast û çep cerde
Kirim amancê mizraqan

xem:
Minnet ji Xudayî ko bi ebdê xwe Melayî
iksîra xema işqê, ne dînar û direm da

xeml:
Zulfa siyah enber bike
Xemlê ji zêrê zer bike
Zerbaf û dîba ber bike

xemrevîn:
Xema işqê perêhtim ez
Hebîba xemrevîn kanî
Seraser têk behêtim ez

xencer:
Çerx û perwazê didin carek li bayê rast û çep
Xencer û tîr û teber barîn şubih berq û birûsk
Misriyan lami ji elmasan didayê rast û çep

xerac:
Kos-i ko hingaft-i bi şahî li text
Padişahan neqdê rewan dan xerac
Xwisrûyê Şîrîn-i li derbendê husn

xeramet:
Yek bûse bexşî ewwel bi ihsan
Axir li min kir curm û xeramet
Ji jeng û zerqê dil da bişûtin

xerîb:
Dîsa bi telbîsa reqîb
Rencîde kir miskên xerîb
Terka dilê ehbab-i da

xerîbî:
Qehr û azara reqîbî
Heq tinê da min xerîbî
Lê şukur baxwoy we daye

xerq:
Rehmekê carek nekî hey zalim ev azar-i bes
Xerqê deryayê gunah în teşneyê lutfa heq în
Rehmeta amirzigar û şefqea xeffar-i bes

xes:
Dil bi tayek nêrgizan de, nazikek terwende de
Gul dikin teşbîhê xaran her xes û xaşak-i rûh
Cama işqê pakê rûhanî tuhûra batin e

xeste:
Peyweste du ebrû li me mehbûbê kişandin
Sed gezme peyapey li ezê xeste reşandin
Tîrek ji kemanê xedebê da cegerê rîş

xeta:
Yexma dikin dilan nihîn
Têne yeqîn xetayê zulf
Rom û ecem ji her teref

xeter:
Arifê weqt im û Merûf-i bila bête ji Kerx
Da binasî xeterên rê tu nebî xafil-i jê
Dicle ye lê di pir in bir birê pêl û ber û merx

xewn:
Suflewî înam û avêhtim zemîna zulmetê
Lê ko hişyar im gelo yan xewn e min dîtî bi xwab
Dêwê melûn û munafiq ê Xudê rûreş kirî

xeyal:
Bi zunnara di dêrê da li hindava çilîpayê
Bi mihrabê me bir secde belê emma xeyal ebrû
Di mabeyna du ebrûyan dibînim qabê qewseynê

xeyb:
Dil dixwînit zulf û xalan dêm û balayên ji nûr
Her bi qanûn mujdeya xeybê ji nayê rast û çep
Zengiyan cewşen vebestin pêşberê coqa hebeş

xeyr:
Ji misala senemê we ko tecella ye semed
Xeyrê derya niye sehra bi heqîqet emma
Ji rûyê keyf e ko ev ave bûyî şubhê zebed

xeza:
Min ji seffeynan ji nêva meqtelê rim têne dil
Lê li wan destan nihin xwîna xezaya ez şehîd
Mishefa husn û cemalê sûreta xal û xetan

xezal:
Dizanim şehsiwarê min
Xezalek wê di fitrakê
Bi cayî seydê ez bûma

xilas:
Naru qelbî fî hewahu mislu narin fi l-hedîd
Key xilas ez dozexê hecrê tu ya bim ey ciwan
Her nefes dared sela û nereê hel min mezîd

xirab:
Qulzemê işqê ji bayê xwe muxalif demekê
Di hemamatê ecacê me li ser destê xirab
Seherê Xudrê inayet ko birîn çeşmeyê dil

xişt:
Dil ji min bir dil ji min
Şîr û xişt in zulf û qişt in
Hin veşarin hin vehiştin


xwestin:
Encamê serencam-i ji axaz-i çi hacet
Ger lûlû-i mensûr-i ji nezmê tu dixwazî
Wer şirê Melê bîn te bi Şîraz-i çi hacet

xweşî:
Derba cegerê bû ko me ev nale ji dil hat
Ma ah û fixanan dikirit kes ji xweşî
Bê keştî li ber behra firaqê erixîm ez

xwîn:
Bi şubhê murxê nîmbismil
Di hev wertêm di xwînê da

xwînrêj:
Sewda û sews û gêj kirim
Pir her di dil xwînrêj kirim
Çendan we bûm lê hêj kirim

xwînxwar:
Caman bi exyaran nedî
Xemrê bi xwînxwaran nedî
Werdan bi murdaran nedî

zan:
Yan ji kovanên di kul tên
dizêt her xwîn û zox
Xwîn ji dil co co rewan tê

zanîn:
Şêweyê dilberê bizan sunnet e şêwe işwe ferd
Şêweyê dilberê bizan sunnet e şêwe işwe ferd

zar:
Şona gulan restîne xar
Lew tên ji bilbil ah û zar
Nêva cihê gulzarê çerx

zatî:
Zêr û zêwer dikirin celb-i qulûban haşa
Husn û sur zatî nebit qameta meyyad-i çi kit
Aşiqê mest-i bi işqê niye hacet bi meyê

zaza:
Dermande yim heyran te yim pîrane yim xweş bende yim
Zaza bi sir dil jêm vekir derheq me pir erzan mebe
Bergên gulê ew misk e lê hûr hûr welê derheq Melê

zê:
Bê lebê lelê Mela min ji meya al-i çi hez

zeber:
Rakit qiyam wê saetê,
Alem bibit zîr û zeber
Zahir dibêjim pendigîr

zecir:
Derd û bela wên çûn hela umrek Mela mehcûr-i bû
Pir min zecir dîtin hecir ma bû ecir subh û fecir
Şema me hil -bû sed emil minnet me dil mesrûr-i bû

zehmet:
Derdê xedar bêm firqet e
Firqet ji can pir zehmet e
Ya sehl ko aşiq rih dite

zelal:
Zulf çûne ser nûra semed
Zulf çûne ser nûra zelal
Carek were bayê şemal

zelam:
Ji xawer bête xwirşîdê
Zelam werbit di nûrê da
Bi werdan zeyyinîn gulşen

zend:
Lew saqî ew cullab-i da
Wan dest û zend û saidan
Mey dane şeyx û zahidan

zeng:
Westane leşker sef bi sef
Sef sef mi dîn hindî û zeng
Cengîz-i hat Teymûrileng

zengar:
Evreng-i kê dî we bi sur
Qudret numûn zengarê xet
Ew çîçekên şetrî şibêht

zenî:
Ji goher xunçe koşaî digirit durcê eqîq
Bi şeker xende zenî ger bigirît şekkerê teng
Were bêperde Mela vê xezelê bîne meqam

zer:
Qûşçiyê şahîn di destê wî di bêazar-i bit
Bendeê Baxwey bivêt dê meylê sîm û zer nekit
Da etaya padişahan bê hed û ijmar-i bit

zêrav:
Zubad û misk û enber de
Bi sîmavê bi zêravê
Tu rojê neqşikê bavê

zerf:
Ab-i heywan ew bi xwe ye
Ê ji vê zerfê vexwarî
Xwendî ew xettê xubarî

zerî:
Mislê Suheylê sema
Hin zerî ne pirsir in
Ser bi per in dêmdur in

zerîf:
Qewsê du hilalan li beyadê bi reşî
Hindî ko hebî xob û zerîf her di xemê ne
Der xwînê cegerpareyê derd û elemê ne

zerîn:
Danî zuhûr dêmê bi nûr xalên di hûr cama tehûr
Saqî werîn cama zerîn ew surşirîn cam meşreb e
Xal û xetê şoxqametê me ji vê kitê -b û destxetê

zewq:
Me ji ser çeşmeyê heywan qedehek safî vexwar
Nagihî lezzet û zewqa me bi sed cildê kitab
Lew di çengê me dixwînî ko di işqa te bi saz

zîbayî:
Numayên min di miratê meya safa zelal ebrû
Bi şîrînî bi zîbayî bi reftarî bi balayî
Binê nûnên di tuxrayî li bala herdu xal ebrû

zill:
Rayeta fethê bi nesra »lem yezel« menşûr-i bî
Xeymeta nûrê inayet zillê memdûdê te bit
Sûreyê »Ummu l-kitab« madarê hedret sûr-i bî

zuhr:
Şewwişî nezma nucûman heyeta çerx û burûc
Lew li wedek dernetêtin Mah û Zuhr û Afitab

...Hemû Peyvan bibîne.
— (Mem û Zîn ~1692, Ehmedê Xanî)

abdar:
Teqbîh nekin evan tifalan
Ev meywe eger ne abdar e
Kirmancî ye, ew qeder li kar e

agirî:
Butxane bi agirî dişûştin
Ateşgede cumlekî vekuştin

aheste:
Qametçiviyayî renghilalek
Aheste kelamekê dibêjit
Digirîtin û hêstiran dirêjit

alûde:
Qet meyl-i dinê nebû ji wan ra
Alûde nebûn bi xak û xaşak
Ev bû esera mehebbeta pak

amade:
Adabê sefa û zindeganî
Amade ke şerbet û teaman
Azade ke cariye û xulaman

amir:
Herçî te irade kir reqem kir
Amir tu yî, ew bi emrî memûr
Memûr dibin hemîşe mezûr

aram:
Deryayê mehebbet uştulum kir
Aram û şekîb û sebir gum kir
Mehbûb û muhib ji fertê teşwîr

araste:
Mehda mirî pê dibûn muheyya
Araste bû erûsxane
Dîwar û der û urûşxane

ardelîn:
Dexlê li wî aşî ademî ne
Metmûreyê erdê ardelîn e
Ew dane bi nobet û tewalî

arezû:
Mem jî ji xeyal-i rûyê dildar
Yenî ko ji arezûyê dîdar
Bû dînekê dilpezîrê sewda
hewar:
Herroj-i hezar şukir nakî
Evçende dikî hewar û gazî
Êdî çi muradekê dixwazî

hewarî:
Bû welwele û fixan û zarî
Bû zelzele û bezîn hewarî
Buhtan ji mezin heta biçûkan

Here Hemû Peyvan

adar:
Ne goyînê di xwoşxwîn man
Ne Nîsan man ne Adar e
Dilo borîn ji Nîsanê


afet:
Ji taqetê bîmar bûyî
Ji kuhneyê pur afetê
Ji kuhneyê lêv şorbûyî


afirandin:
Saqî ji xemra ezelî
Nûn qelem jê afirand
Darêhte lewha ewelî


alemî:
Dîdar û dîna scrtcmî
Avê bi Rebbê alemî
Tu hadis î yan qidem î

Aqûb:
Ne Harût û ne Marût man
Ne ewladê di Yeqûb man
Ewê pîrê Yûsif xare


zik:
Ew pîremêr rabû sivik
Ji agir û wehca di zik
Ma bêt hewaya derdetê

zikir:
Dengê te tê bi roj û şev
Zikrê dikî bi haletê

zilmat:
Spînûr e jhidayatê
Reşîreng e ji zulmatê
Şukur şev çû û roj hatê

zîraet:
Ew dexlekê paqij diket
Ji sunbula ziraetê
Rast û durst e ev xeber

zirav:
Dêmşûşeya tijî gulav
Ey duxtera bejna zirav
Wêran ez im malim xirab

ziravik:
Nazik û mehbûb ciwanik
Qamet û bejna ziravik
“Kullu şeyîn” dê bin halik

6 Kasım 2017 Pazartesi

Xebateka Etîmolojîk li ser Dîwana Feqî

Ew mesela bi dûr û dirêjî li vir hatibû îzah kirin.

— (Feqiyê Teyran ~1620, Feqiyê Teyran)

adar:
Ne goyînê di xwoşxwîn man
Ne Nîsan man ne Adar e
Dilo borîn ji Nîsanê

afet:
Ji taqetê bîmar bûyî
Ji kuhneyê pur afetê
Ji kuhneyê lêv şorbûyî

afirandin:
Saqî ji xemra ezelî
Nûn qelem jê afirand
Darêhte lewha ewelî

alemî:
Dîdar û dîna scrtcmî
Avê bi Rebbê alemî
Tu hadis î yan qidem î

Aqûb:
Ne Harût û ne Marût man
Ne ewladê di Yeqûb man
Ewê pîrê Yûsif xare

asman:
Ruyê hîmê ku eybdar e
87. Dibarît ar ji asmana
Zemanê çerx û dewrana (X.)

axleb:
Mulaziman meykêş im
Gişt exleban demimah
Daim ez wê li pêş im

azadî:
Ev car qisset bêlome bû
Azad-î bûn ji lometê
Xîretkeşan reng xeyyirand

ba:
Sed hizar çav min divîna
Bayekî perde hilîna
Xet û xal min têr bidîna
==

babet:
Halê ne mewca xafilan
Babetê ehlî û dilan
Mîr di bitin dere tê

bade:
Bê mey û meyxan im ez
Xaneya bade û mey tê
Muxnî û hem çeng û ney tê
==

balguh:
Guhê xelkê kerr û bê bih
Meçe pal de li ser balgih
Xewa bê cih qewî ar e

bamişt:
Tinê min heyf li wan tiştan 7i
Li beybûnan li bamiştan
Xwezî ev reng ne êvîştan

bapîr:
Dilo rabe ji vê xabê
Wekî bapîr û wek babê
Em jî dê çîne turabê

barandin:
Medena “Dal û Rê”yan W
Dibarînin nebatê
Zahir dikin meniyan

baxvan:
Heq wahid e witr e fer e
Bê newm e baxvanê rezî

bazî:
Dil sera mehbûb dixwazî
Min îbadet işq û bazî
Bê mey û meyxan im ez

bê:
Her çî bikit ew qadir e
Ew xaliqê bab û da
Xelqno! Ji kê ra ev qese
==

bêaga:
Pê agehe j terbiyyetê
Şeyx aşiq e bêageh e
Qet hay ji halê me neh e

bêcan:
Bê hîsab werbûn di findan
Sotiyê bêcan im ez

bêcih:
Selb teng e tijî mar e
42. a- Xewa bêcih qewî kûs e (Z.)
b- Xewa bêcih qewî tûs e (H.)

bed:
Pabendê vê nefsa leîn
Muksî yê jar û bedtir im
Ferhemnî xeyre rabimîn

bedemel:
Xelqê ku bedeslê şekil
Kezzab û xwar û bedemel
Dûrîn ji tuxmê bêesil

bedhal:
Anîme ser vê haletê
Şêx go te ez bedhal kirim
Bê hevrî û heval kirim

bêesil:
Kezzab û xwar û bedemel
Dûrîn ji tuxmê bêesil
Tovê xerab bi kêr netê

bêhejmar:
Wî her zewade kar dikir
Zikrê di bêhejmar dikir
Wî xwo jdinê bêpar dikir

bêhesab:
Wêran ez im malim xirab
Sotim biraştim bêhesab
Lê pirsî bo kirme kebab

bêkêf:
Wêran ez im malim xirab
Bêkêf kirim zilfe di reş
Biskê siyah, zilfêd qemer

bêkêr:
J6 xêran ra di xweşmêr bin
Ne mislê min di bêkêr bin
Dibe kesp û dibê kar e

bêkesib:
Xebatkar bin ku ev car e
116. Eya bêkesb û bê xêr e (A.)
117. a- Eger eqlê te tehsîr e (X.)

belaş:
Navê mê dê bimîne
Umre me çû belaş e
Çu feyde me nedîne

belde:
Xeberê pîrê ezîman
Beldeyê ehlê helîman
Kes nizanit qîmetê

benik:
Keyfa surrî bê şubhe ye
Ew ne wekî benka me ye
Sofi dibên seddeq we ye

bêpar:
Zikrê di bêhejmar dikir
Wî xwo jdinê bêpar dikir
Dûr bû ji herçî şubhetê

bêqisûr:
Pertew ji husnê heq lê
Da eksê bêqisûr bit
74. Baxê ji nû wereq lê-ş. (H. T. M.)

ber:
Hêdî bi lefzê hal bibêj
Ber “Mîm û Hê û Dal” bibêj
Şerh û beyana kaxetê
=== Wergerr ===

bere:
97. Ew horiya dêqemer e
Şêx dîbû cîhan çû bere
=== Wergerr ===

bêrehm:
Bi ewladan ebed nake
Ewa bêrehm û dijwar e
Wa bêrehm û bêhin teng e

bereket:
208. Xelqo cihê nav cehîm
Bi bereketa yarê helîm
Dibite cinita neîm

berî:
Rûh û rewan pir beşer î
Aşiq û meşûqê berî
Ew li surrê bûn müşteri
==

betilîn:
222. Kê dî xezal şêran gerîn
Betilan ji reng wan dergerîn
Şêxan di nav dêran gerîn
navdêr

betlan:
Kê dî xezal şêran bigrin
Betlan ji nav mêran bigrin
Şeyxan di nav dêran bigrin

bêwesf:
Li dêmê wc ieylayê
Bêwesf û bêmîsal in
Di remza şekerxayê >

bêxew:
Şevan û rojan xew netê
Şevan û rojan bêxew î
Ji muhbeta kê ditewî?

bêxîlaf:
Sewm û selat û îtikaf
Bexşîş kirin min bêxilaf
Di mizgîna beşaretê

bexşîş:
Sewm û selat û îtikaf
Bexşîş kirin min bêxilaf
Di mizgîna beşaretê

bez:
Tu jemrê kê ve lez ketê
Tu jemrê kê her têy bi bez
Sewdaserî şubhetê ez
=

bî:
b- işqa mecaz tu terke
Ev sormecafî pey
Tu yarê wiha der ke
=

bikêr:
122. Nebe aldaşê dunyayê (Z.)
123. Gelo ya p

bilbil:
Xuxulîn dqesr û qisûran
Bilbilê xweşxwan im ez
Bilbilim daim dixwînim

bimîne:
Em dê biçin joldaş e
Navê mê dê bimîne
Umre me çû belaş e

binyat:
Ber çi nemeşrûh ev sexin
Rojek ji bunyada mezin
Bîna qedeh jê dhate min

biraştin:
Wêran ez im malim xirab
Sotim biraştim bêhesab
Lê pirsî bo kirme kebab

birijîn:
Sosina ereq ji tilave
D fîrqetê dibirijim
Li bal Xwuda dilave

birîn:
Avek mehîn im kemter im
Min cerg û dil bûne birîn
Sewda û dîn û ebter im

bixur:
Dibite cinita neîm
ii bêhna bixura cinetê
209. Naçime heşrê bê rûmehê

bizanî:
Da heq bi urfê nas bikî
Er dê bizanî ev bes e
Fencimde ye ne jfencekî

bo:
Bi mehdera wî barî ye
Bo çak û parsa bcarekê
Lcennet bikin serdarî ye

bulgar:
Bixûr nayê ji Bulxare
Ji Bulxarê di reng dayê
Ji mexmûrê di pêçayê

buxçik:
64. a- Hizar baxçe li ber dêm bûn (X.)
b- Hizar buxçe li ber dêm bûn (H.)
65. a- Weşandin belgêt minxare (X.)

canfeda:
Ma di benda firqeta te
Canfedayê xidmeta te
Da bibînim rehmeta te

caran:
Tîrên di wan hîsaran
Sed caran sed hezar in
Xedengên di nûbaran

carîn:
Neman enhar di vî warî
Dibên kêm bûn şetê carî
Çu nînin bo te xemxwarî

cebar:
Ji rengê pîriyê riştin
Şukurdarîn ji Cebbar e
97. Spînûr e û hîdayat e (X.)

cehalet:
Meqbûlê min nabin evîn
Ta binî ser cehaletê
Sosinzebana pursehîh

cehişîn:
Jhusn û cemala heyetê
Sofi ji husnê cehişîn
Cerg û hinav lê herişîn

cehnem:
Narê fîraqa sertemê
Wasil be pêtê cehnemê
Agir diçîne edemê

celad:
Mehbûb di tîr awir in
Tîrên wan du celadan
Batin li dil difirin

cemaet:
Hemyan bihîst vêk ra girin
Nalîn kete cemaetê
Kalîn kirin xekê li nik

cenet:
Dibite cinita neîm
ii bêhna bixura cinetê
209. Naçime heşrê bê rûmehê

cerahet:
Mecrûh dibin ji ehlê hal
Ku jê bikin cerahetê

cêş:
Herdu wucûd anîne pêş
Hindî hebûn esker û cêş
Heçî ku dî lê bû dilêş

cih:
Eya meymestê meyxwar e
Xewa qelbê emel bê cih
Guhê xelkê kerr û bê bih
==

cîhan:
97. Ew horiya dêqemer e
Şêx dîbû cîhan çû bere

cîm:
Nuqteyan lê peyda kin
Bavêne cem du cîman
işqê jê huweyda kin

cimcime:
Ne Zulqemeyn û Mîrat man
Ne Cumcum ma ne Exyar e

civîn:
Derwêş qewî ketne xemê
Pansed murîd civyan hemê
Fikrîn li Şêx vê tebetê
====

ciwanik:
Teyran
Nazik û mehbûb ciwanik
Qamet û bejna ziravik

cor:
12. Feryad ji destê kederê (Zinar)
13. Cûrek ji ava kewserê (Zinar)

çarde:
Qaîm li ser zatê xwe yîn
Çarde tebeq karê we yîn
Rabû ji maza xefletê

çare:
Bikêr qûtê xwo zanayê
Niha ew qût dibit çare
Tu qûtê xwe niha çar ke

çav:
Bi muhbet û eşq û xiroş
22. Cezbe hub e hub çavî ye
23. Mewcek ji behra hikmetê

çûn:
Taziyê uryan im ez
Perde çû ez mame tazî
Dil sera mehbûb dixwazî

da:
Darête qelbê xaîfan
Jê şemeyek da Miksî ye
Lew bûm nedîmê taifen

daketin:
Nexweşê hal tê nemînê
Bi duan daket vejînê
Lê ricû ket sihhetê

darêtin:
Ew nûreka esmanı ye
Darête qelbê xaîfan
Jê şemeyek da Miksî ye

darûber:
Sewda ji mejyê wî fin
Goyinê nêv dar û ber e
Bêsûc e qet nakit girî

dawet:
Têne nêv zikr û semayê
Dweqt û hîna dawetê

daxistin:
b-Wesfên ti mehbûban (B.)
179. U daxêt gul heyat in (Hej. A. B.)
180. Ji nexmeya medhan xuban (S. A.)
1. girtin:

dehl:
Tu xwe yekcar ji xwe mehl î
Mebe xergûş di nêv dehlî
Seyadê te kivandar e

dem:
Heta gehame vê demê
Ma yek nebû dvê alemê
==== Wergerr ====

derd:
Çêheya wan şêremerdan
Xweş dikin janan û derdan
Herkesê ew pufketê

derizandin:
155. Tîra di dil mêl naretê
156. Wê dilbere dil derizand
Murşid di xwûnê gevizan

derxistin:
Nakin qebûl vê dewetê
109. belkî derxin ji ber derûretê
110. Komek li me lazim bûye

destnivîs:
li dû yêk nayên, wehe ye ku kêm in.
56. Ev çarîne bi tenê di destnivîsa F. de hebû

dî:
8. a- Ew adeta çerxa ewan
Carek me mehbûb rewan
Wî dost di nav axê nihan

dilmezin:
227. Heta nema ew bi tenê
Negiha derê dilmezinê

dilsoj:
Dema lêxe xwe ew deng e
Ne dilsoj e, ne xemxwar e

dîndar:
b- Tu ya pîs î ya fear î (X.)
156. Te ne şikl e û ne dîndar e (X.)

dînî:
Lê ricû ket sihhetê
Dîniyek tirsek hewayek
illetek rîşek webayek

dinyayî:
b- Hemû xamûş di razayî
Di mezûl în ji dinyayî
Çira dengek jara nayt

dirist:
Çûn canfidayî vêkevin ftg
Rast û dirist û sadiq e
Çi reng bi şûna rê kevin 7!

divê:
Qelban xerez meşûqek e
Hemyan divê wehdanetê
Hemyan murad eslê xwe ye
=== Wergerr ===

dîyar:
52. Qeydê di hûr îsbat bike (A.)
Qeydê di hûr dîyar bike,
53. Wezzûh ku fehma min netê (A.)

diyare:
Sal hezar û çil û yek çûn
Ev xezel anî diyare
====

dûjeh:
Naçim ji nfk wê rûmehê
Er cennctê er dojehê
Her çî cihê yar dê her tê

dûrî:
Te lmin heram kir bihar e
Çiçek û bêhn jdûrî te tê
Qet nema bêhn kem çi werda

edebiyat:
17. a- Ev çarmlke di pirtûka Zinar de nîn in.
b> Ev çarmalkiye di pirtûka Qanatê Kurdo, Tarha Edebiyata Kurdf rp.
77. de bi tenê batiye. U ser vê guherînê Qanatê Kurdo dibêje: "Eva helbesta Peqê

Efletûn:
Ne Eflaton û Loqman man
Ne Dawid û Süleyman man

elîf:
Nazik û ciwan letîfan
Zyareta qamet elîfan
Nefs diket jê nefretê

eman:
Eman adet be eman e
Wan melek mehbûb revan e
=== Wergerr ===

enirrîn:
Ava mezin lhev şêwirî
Pêla pêş jFeqe inirî
Dav dav li Feqe...........

ermenî:
Hetta qiyam jê demetê
Tebetkubara Ermenî
Dêm xawer û xurşîd enî

esman:
120. Di wê saetê suwar kirin
121. Şêx me esman niyet e
Ya Reb em û ev qiset e

êvar:
Dilo rabe diJo rabe
Veke çavan ku êvar
Nezan û be» di xew da be

evd:
Ma yek nebû dvê alemê
Ebdek ji pişta ademê «ı
Bifkir di ehwalê şetê «

evdal:
Pêçam di Şamê werkirim
Ebdal di sûka xurbetê
Ji çeşmê reş dîn bûn gelek

evîndar:
Tembûr tiraş û kun kitî
işq û evîndarê te dil
Hubba di nîvê çêkirî
navdêr

evînî:
Bi ismê bilbil im ez
Evînî qaf û lam in
Muqîm ku dilkul im ez

ewilîn:
Nûn qelem jê afirand
Darêhte lewha ewelî
Rizq û nesîb pê qediran

ewlad:
Ne Harût û ne Marût man
Ne ewladê di Yeqûb man
Ewê pîrê Yûsif xare

êxtiyar:
Çi biçim bi ava kewserê
ixtiyar kim seqerê
Nar xweştir e ji firqetê

eybdar:
Qumaş kevn e bi kêr nayê
Ruyê hîmê ku eybdar e
87. Dibarît ar ji asmana

eyd:
Dûr bû ji ber menahiyan
Nedhate îd û şahiyan
Ji şevselat û xêriyan

eylûl:
Hewayê wan mehan kanê
Bûye Eylûl li rozanê
Ne kanî man ne cobar e

ezyet:
Ehlê Xwedê aciz meke
Bes e bide min ezyetê
fêqiyê

fam:
Quwwet nehin sêvê gezî
fem û dev ji kar ketî
Bê fem û dev ji kar bûyî

fekirî:
Mexlûq hemî nexşê te ne
Vêk ra li hemyan fekirî
Hemd û sena laiq we ne

feqet:
Cezba wuhe qet kêr netê
Cezba feqet peyda bitin
Hindi di Şêx doma bitin

feqî:
Perda turabê tarî ye
Feqî dê rakit rahekê
Bi mehdera wî barî ye

fericîn:
Teftêş kirin ji nutfetê
Çi tişt piçe nafericin
însan ji tînêd xaricin

ferz:
Nakim siyaset wî li we
Ferz û kifayet wî li we
Heşr û beyana kaxetê

fesîh:
Sosinzebana pursehîh
Gotî bi ezmanê fesîh
Ger tête ser dînê Mesîh

fikirîn:
Li zakîran keç seyyirî
Murşîd li dêmê fikirî
Ya Reb hene ev reng perî

firfir:
Li min bike tu şefqetê
Ava mezin firfir meke
Zikrê bike fexrê meke

firotin:
Pêncî hecc û pêncî sewab
Mefroş bi vê beya xerab
Poşman dibî jmemelet

firset:
Firset ûtalîûbext e
HudhudêBelqî ûtext e

gazî:
Hem meylî evrazî dikîn
Hem “keynûn” hem gazî dikîn
Carek bibinin ruyetê
==

gerdenzer:
Dîwanekî qelender î
Ne lawekî gerdenzer î
Ne cindiyê gencbabetê
=== Çavkanî ===
{{çavkanî}}

germ:
Her dema xutbe dihate
Germ dibûn zikr û civate
Keşf dibûn jê mucizate

germahî:
25. Tê ji boro misteîdan
Ji germiya şiîr û qesîdan
Bîne ser behrê mirîdan

gerr:
Bê dest û pê bê çeng û perr
Ew pêl û mewc û fetl û gerr
Peyda dibin jte “kerr” û “ferr”

gerrandin:
Bayê payîzek lê ve tê
Bayê gerand aşê kubar
Enbersiyah çûne diyar

gestin:
Marê milê wê gestime
Zülfe di nazik bestime l8

gevizandin:
Wê dilberê dil lerizand
Murşîd di xwûnê gevizand
Pêsîr ji xwînê qirmizand

gihayî:
Dest li ser falê nihayî
Wan digot jçavan gihayî
Kuştiyê eynan im ez

girê:
Ji doma çerx û dewranê
Girê avête reyhanê
Bixur nayê ji Bulxare (Zinar)

gişt:
Mulaziman meykêş im
Gişt exleban demimah
Daim ez wê li pêş im

guhartin:
Xelqno birin ji taqetê
20. Ev malke û malka li dû tê di R. de cih guherîne.
21. Taet dikir vêk ra bi coş

guhdarî:
Anîne ser hîdayetê
Her çî li Şêx guhdarî
Axret bi wî ra yarî bû

gurcî:
îkram kirî kalê ketê
îkram kir Duhta Gurciyan
Şeyx nexweş rabû piyan
=== Wergerr ===

gurrîn:
Li ser sihlê xewa kê tê
Ecel gurrye yeqîn pê tê
Te ne fîkr e ne efkar e

haj:
Li dor wechê mehbûban
Li haJekî namînin
Li surra wan metlûban

halî:
Şukurdar în ji vî halî
Hewayê lewleba salî

heb:
Kes buha naket li sûkan
Yek hebek çih pê netê
Ma bi dev tête xeberdan

heban:
Muhîtê isman im ez
Xwezî min sed ser hebana
Sed hizar dev pêve bana

hêcet:
140. Çerxan didim li dêra neçê
Zahir bikin bi wê hêcetê
141. Hemyan ii dur ve ev fikir

hêdî:
Bê dev û qîl û qal bibej
Hêdî bi lefzê hal bibêj
Ber “Mîm û Hê û Dal” bibêj

hefsar:
153. a- Telaq dabû li ber qazî
Ser deynabû ser hevsar e (A.)
b- Telaq dabû İİ ber qazî

hejar:
Ey dilbera qametmîsal
Way nazika dil î hejar
Te jxandinê kirim betai

hejmar:
Kovanên mihirdaran
Bêhedd û bê hejmar in
Tîrên di wan hîsaran

hêl:
Ji kuhneyê nayê bi kêr
Lew hevriya hêla li hêr
Tu brkêrî bazara netê
==

hemî:
Zêde letîf û qadir î
Mexlûq hemî nexşê te ne
Vêk ra li hemyan fekirî
==

hemû:
Sed hizar dev pêve bana
Ew hemû imedhê te bana
Hêj bi wan noqsan im ez

her:
Baxê ku baxvan bête her
Erdek heye ew tê oebî

hesab:
Rohniya mehbûb û rindan
hîsab werbûn di findan
Sotiyê bêcan im ez

hevdil:
Ne ruhan man ne sorgul man
Ne hevrî man ne hevdil man
Tinê min heyf ji wan xware

hevrî:
Ne ruhan man ne sorgul man
Ne hevrî man ne hevdil man
Tinê min heyf ji wan xware

hewcehî:
Pêxemberan aqil hebû
Qet hewceyî pırsan nebû
Wan dest gihabû sohbetê
=== Wergerr ===

hewîn:
Ji muhbeta kê ditewî?
Şevtariyan qet nahewî
Tu jemrê kê ve lez ketê

hewl:
Ew jbai te ne, ne jbal min e
Min hewl nehin quwet nebin
Rûh ji te ye dîn ji te ye

heyret:
Ketme behra muşkîlatan
Çûme halê heyretê
Tu îlahê dîndurustan

hezret:
Min rehbera baxo dixwest
Vêk ra bicîne hezretê

hîlak:
Heq e ku li Melê kin
Hilak in jderba tîrê
Derman divê ku lê kin

hîlal:
Ne perde, bê sitarek
Li ber wechê hîlalê
Ehsenellah tebarek

hilbûn:
Şeyxek hebû çaxê ewwil
Nûra Xwedê hilbû ji dil
Sed kumreh û zalim, mudil

hîm:
Qumaş kevn e bi kêr nayê
Ruyê hîmê ku eybdar e
87. Dibarît ar ji asmana

hing:
Li qelbê me derwêşan
Aşiq ji dest bi heng in
Ji dax û zecr û êşan
==

hisn:
Îro ji Dest Husna Hebîb
îro ji dest husna hebîb

hizirîn:
55. a- Yan tu jî dizanî heyetê (F.)
b- Bi hizra min di navbeyna çarînên 24.
û 26e de çend çartn kêm in. Lewra ev çarfhe

hoste:
Cema kin têk alemê
Hemiyan bi ustad kin
Herfek jlewhê qidemê i

Incîl:
Dixum sondê bi bab Adem
Bi Încîlê kelam dadem
Êdî meylê bi te nadem
Peymana Nû û Peymana Kevn li gel hev:

îbadet:
Dil sera mehbûb dixwazî
Min îbadet işq û bazî
Bê mey û meyxan im ez

îbret:
Hatin ku em jê dest hilîn
Hêj nagirin em îbretê
Paşî wan xal û nîşanan

ibtida:
Xelqno! Ne dûr e, hazir e
Ew wahid e û bê îbtîda
Her çî bikit ew qadir e

îlahî:
Îlahî Lew Dikim Zari
Îlahî lew dikim zari

île:
Mehbûb yek e nabe dudê
îlla ka şahê hikmetê
9. Ji vê çarînê heta çarîna 21, anku; 7,8,9,10 ^
bivê-nevê, çawan be jî, her:

îmam:
Tu îlahê dîndurustan
Tu îmamê pûtperestan
Dilberê hişyar û mestan

imr:
Daîma dil nalenal bû
Umrekî bêhed li bal bû
Rihsipî bû şubhê kal bû

îqrar:
Êdî meylê bi te nadem
Te ne eql e û ne iqrar e
Ruhê îsa Xwedê kes kir

îsawî:
Hem nû kirim hem bed kirim
îsewî û murted kirim
Jterîqetê ez red kirim

isim:
Muhîtê isman im ez
Xwezî min sed ser hebana

isûl:
Bê reng û bê usûl bûyî
Ji kuhneyan milxwar bûyî

îşaret:
Gezmên “Eyn û Sad”an
îşaret remz û surr in
Kişandin goşe badan

îzbat:
51. Vê kaxetê beyan bike (A.)
52. Qeydê di hûr îsbat bike (A.)
Qeydê di hûr dîyar bike,

ji ber:
Mekrûh û tehrîm e nezer
Ew sofiyê “Yasın” jiber
Wan sê şevan xwendin li ser

kaf:
Herfên di nûrîn cism e
Kaf Ha” ye di ayatê

kal:
Umrekî bêhed li bal bû
Rihsipî bû şubhê kal
Kuşt fena bû jkesretê
====

kaxez:
Ber “Mîm û Hê û Dal” bibêj
Şerh û beyana kaxetê

kê:
Ew xaliqê bê bab û da
Xelqno! Ji ra ev qese
Da heq bi urfê nas bikî
== {{ziman

kela:
Merkeza hewl û liwayê
Bime pêş dêra kela
Ji rehtiya qet xew netê

kengî:
Xiyal û xem di dar e
Divê kengî bibînî

kêr:
Ji mexmûrê di pêçayê
Qumaş kevn e bi kêr nayê
Ruyê hîmê ku eybdar e
====

kesp:
Ne mislê min di bêkêr bin
Dibe kesp û dibê kar e

kevî:
b- Yar heqîqet xaliq e (Hej.)
69. a- Cin canfida da vî kevî (A. ş.)
b- Cin can fidayî vêkevin (Hej.)

kevn:
Rast û dirist û sadiq e
Çi reng bi şûna rê kevin 7!
Qenc û letîf û laiq e

kewn:
Deng ji te ye sewt ji te ye
Awaz ji kewna qudret in
Dest ji te ye çeng ji te ye

kî:
Belgek heye sih lê nebî
jnTmetê dê dit xeber
Ya Reb derê feyzê vebî
==

kilam:
Her canekî û ebdanekî
Kelamekî mutleq dibên
Bû ruh i i her heywanekî

kinîşte:
Horiya bikra bihiştê
Dî li ser banê keniştê
Batini keç ban ketê

kiras:
Bû pêkenînê alemê
Havêt kirasê rûmetê
Rûmet hebû ew bê qiyas

kişîn:
Maşûqa min sorgul bû
Dikêşim jan û derda
Lew min birin di kul bû
bi hêleke, an herdu hêlan de dirêj bûn:

koç:
Heroj koç e heroj çûn e
Li ba Tme hilgirtin kûn e

komek:
109. belkî derxin ji ber derûretê
110. Komek li me lazim bûye
Ger çi ne meşrû darû ye

kon:
Heroj koç e heroj çûn e
Li ba Tme hilgirtin kûn e
Di nêv qebran vedajone

ku:
Baxê ku baxvan bête her
Erdek heye ew tê oebî

kul:
Dikêşim jan û derda
Lew min birin di kul
Ji werdan ez bi êş im
====

lalî:
104. Şukurxwaz în bi vî halî
Hewayê lew libas lalî
Weşandin belgêt helalî (X.)

layiq:
Tabi bibîn çi tê neh e
Layiq dibîne hirqetê
Şêxê me hal lahiq bûye
==

lê:
Dara ku enqa bête ser
Belgek heye sih nebî
Kî jnTmetê dê dit xeber
==

lek:
Libsê leka reş lê hebî
Eyb e di ber şêxê me bî

leke:
Safî binêr zêr û sike
Lê keşf dib! eyb û leke
Bi kêrî îrşadê netê

lerizandin:
Tîra li dil meyl nadetê
Wê dilberê dil lerizand
Murşîd di xwûnê gevizand

lêvşûr:
Qewî teng e, deng heftar e
Ji heftarê di lêvşûr e
Ecûz e kevn e devkûr e
=== Çavkanî ===
{{çavkanî}}

lêzim:
Îro Girya Me Tê
îro werin lêzim werin
Cîran û xelkê Hêşetê

lîsan:
Ew çeng çi ye roja ewel
Çeng û lîsan jî digirî
Deng têt ji sazê piremel

lîstik:
Dinê mehd e û mehlok e
Weku lebe û leyzok e
Çi zanin tifl û zarok e

loma:
Muqîm yek e em hadis în
Lewra ritûb û yabis în
Hem jî dixwazin refetê

lome:
Ruyê rehmê qet pê netê
157. Wan gote hev lome neh e
158. Ev reng perê zilfan vekin
navdêr

Luqman:
Ne Eflaton û Loqman man
Ne Dawid û Süleyman man

ma:
Ma ez dibêm vê gotinê
Bêy te ziban bê gotin e

mabûd:
Ellah ji cih naqelibî
Mebûd yek e nabê du bî
Roj hate nîva miratê

mad:
Dinê mehd e û mehlok e
Weku lebe û leyzok e

maden:
Nadim ez wê bheyatê
Medena “Dal û Rê”yan W
Dibarînin nebatê

mak:
Ji vê, meyla xwe jê berde
Çira ax mak e, qehar e
Dinê mehd e, dinê mak e

maqûl:
Kefa behrê Yûsif xare
Dine pîr e, ne meqûl e
Ew pê xor e ya milxûl e

marîfet:
Heqîqeta van cewheran
Merîfeta enasiran
Penhan neke j yar û biran

mêjîn:
Bel awa tê û seyê dîn e
Dinê kevn e ji mêjîn e,
Heroj dor e, heroj kîn e
====

mêlak:
Burca kivanê esweda
Tîrek li mêlaka me da
Hetta qiyam jê demetê

mêrg:
îro qewî jmi tê girin
Sosin li mêrgan xeyirîn
Sed heyfa lêvê şekirîn

merkezî:
Erşê ezîmê ekber e
Zînet û raza merkezî
Ew kursiya heq li ser e

meşrû:
Ku em bikin lazim bûye
Gerçî ne meşrû dabûye
Derman necis bit mefu ye

meşûr:
Rabin ji amê dûr bikin
Nabit surrê meşhûr bikin
Bi derkevin ji Hêşetê

meth:
Mela:
Wesf û medhên mehbûban US
Li daxên kul heyat in

metlûb:
Lazım te mehbûbek heye
Yan dost û metlûbek heye
Yan meyi û mensûbek heye

mexsed:
Ev neynika İskender e
Yan meqsed e yan mezher e
Dêm şûşeya xenîmetê

meyl:
Hem suflewî bazî dikin
Hem meylî evrazî dikîn
Hem “keynûn” hem gazî dikîn

mezra:
Dinê xelqno bi kê maye
Belê qenc e û mezra ye
Ji xêran ra Xwedê daye

miftî:
Girtî me insaf di mîr ne
Qazî û miftî û feqîr ne
Qeyd kirim kes pê xebîr ne

mihbet:
Ey av û av ey av û av
Ma tu bi işq û muhbetê
Mewc û pêlan tavêy belav

Mihemed:
Gul im di destê xaran
B ismê Muhemmed nav im
Bilbil im di gulzaran
=== Wergerr ===

miheqeq:
Ji esmayên heqqanî
Li bal min muheqqeq e
Di nêv keşfa subhanî

milk:
Dinê qenc e ji mêran ra
Eceb mulk e ji şêran ra
Ku ava kin ji xâran ra

miqabil:
Xurşîd e mah û müşteri
Pêrû di muqabil dan
însan e bşiklê peri

mir:
Minet ji Rehmanê Rehîm
Min mirekî setter heye
=== Wergerr ===

mirad:
Bêy te neşêm gavek bezim
Xanim mirada min tu yî
Bêy te miradek meyt im

mîrat:
Xurşîdê çerxa felek H
Hatiye nêv mîratê W
însan e sûretmelek 12<>

mirîd:
14. Nêzîk şêx û sofî bikin
15. Murşîd mirîdan hîn bikin
16. Hetta ko taet nebttin

mirşîd:
Nêzîkî şeyx sofî bikin
Murşîd murîdî hî bikin
Xaric bikin ji zulmetê

mîsal:
7. Er xwar dibit hûn rast blken (A.)
8. Rast dikin pend û mîsalan (A.)
A. Yûslf nivîsiye ku: "Hindek jl pêşiya vê

mişterî:
Heta stêra sudetê
Hetta bi derkeft muşterî
Cümle cemi4 bûn seferî

mor:
Qîmetşinasê morê tê
Rengê sipî û sorê tê

morî:
Mefroş durran bi moriyan
Cama di destê horiyan
==

muhr:
Şûşeya nûrîn cesed lê
Dergehê muhra ehed lê
Eks û nişana semed lê
=== Wergerr ===

mûrr:
Tijî mar e tijî mûr e
Qewî teng e qewî kûr e

murted:
Hem nû kirim hem bed kirim
îsewî û murted kirim
Jterîqetê ez red kirim

nalenal:
Yan ji xof û xeşyetê
Daîma dil nalenal
Umrekî bêhed li bal bû

naqos:
Meczûb bûyc ew pîremêr
Şêxê me bû naqos û dêr
Bû hucceta terkiyyetê

navber:
55. a- Yan tu jî dizanî heyetê (F.)
b- Bi hizra min di navbeyna çarînên 24.
û 26e de çend çartn kêm in. Lewra ev çarfhe

necis:
Gerçî ne meşrû dabûye
Derman necis bit mefu ye
Di merteba şerîetê

nefret:
Zyareta qamet elîfan
Nefs diket jê nefretê
Deflera sahibcemalan

nefsanî:
Hemyan keramet jê diye
Melûm bibî nefsanî ye
Nakin qebûl vê dewetê

neguhdar:
Tu xafil bî bi vî rengî
Eya eqlê neguhdar e
Çiqa sist î çiqa kehl î 2<>

nemayî:
Nc\wc$
Nexwcî reng lê nemayî
Dest li ser falê nihayî

nerîn:
Cama ku meya xas tê
Binêrin talib çend in
Wexwun ji destê rastê
==

nerm:
Xweda xesal û qettar e
Xesalî nerm kirin şuştin
Li ber tavê bi dom hiştin

nesrîn:
Mela:
Nesrîn û gul tebeqek
Seher ji baxê gulan

neşê:
b- Nesîm bêt ji wan dirhan (B.)
184. a- Bilbil neşê xwe bigirî (Hej.)
b- Bulbul xwuhê bigirî (S.)

nexş:
Zêde letîf û qadir î
Mexlûq hemî nexşê te ne
Vêk ra li hemyan fekirî

nêzî:
Secde bire ber Kohê Tûr
Nêzîkî remzê wan im ez

nimêj:
Şîşe û wan baderêjan
Min nema hiş li nivêjan
Li deftera dînan im ez

niqte:
“Hê”yên di heft hamîman
Nuqteyan lê peyda kin
Bavêne cem du cîman

nivîs:
"bê mirwetê" di pirtûka Zinar de kêm in.
9. Ev çarmalke di nivîsa Doskî de nîn in.
10. Ev çarmalkiye di pirtûka Zinar de nebûn.

nivistin:
Bişkiftî belgê dar e
Heram bûye nivistin
Nivistin lmin heram in

nizbet:
Kuştime herdu uyûnan
Yengiyên nîsbet ji nûnan
Radikin ew qetl û xûnan

nobedar:
Da bibînim rehmeta te
Nobedarê xan im ez
Nobedarê qullehê xwe

paqij:
Bavêje erdê bê xillet
Ew dexlekê paqij diket
Ji sunbula ziraetê

pars:
Bi mehdera wî barî ye
Bo çak û parsa bcarekê
Lcennet bikin serdarî ye

paşîn:
Lebşekera dur di dev e
Got xebera paşîn ev e
Er tê bi ser dînê me ve
====

pehtin:
Pehtim xezala çavxurab
işqa tfe ez kirme kebab

pêkenîn:
Dîn bû ji işqa sertemê
pêkenînê alemê
Havêt kirasê rûmetê

pencer:
Hatî şebaka qibletê
Hatî şebak û pencerê
Keşf bû ji sîng heta serê
=== Wergerr ===

pêncî:
Ew taetê te bêhisab
Pêncî hecc û pêncî sewab
Mefroş bi vê beya xerab

pênsed:
Çûbû meqamê ewliyan
Serdarê pênsed sofiyan
Daîm di zikr û taetê

pêrar:
Kovî kirim serfa ezîm
Min hêj meya pêrar heye
Minet ji Rehmanê Rehîm

perî:
Horî ku têk cema bin
Perî hem di wê gavê
Hemî ji reng çira bin
==

peristin:
Kesê bi işq û muhbet
Bi dil yekê peristî
Daim dê bête xizmet

pertal:
Hemî têk bûne cûbar e
Li me pertal kete avê
Kefa behrê geha navê

pesindan:
Hafîzê medhan im ez
Hafizê medh û pesindan
Rohniya mehbûb û rindan

pêsîr:
Murşîd di xwûnê gevizand
Pêsîr ji xwînê qirmizand
Qet mahê rû rehm pê netê

peyv:
Ey felekê bê mirwetê-Doskî
b- Di maika çarê de peyvên
"bê mirwetê" di pirtûka Zinar de kêm in.
{{werger-ser

piçîn:
Teftêş kirin ji nutfetê
Çi tişt piçe nafericin
însan ji tînêd xaricin

pîrekal:
Sofî hemî rabûn ji bal
Hiştin li vî ew pîrekal
Hiştin li ser dînê betal

pirr:
Gunahê min bixufranî
“Mîm û Hê” pirr gunehkar e
Belê navê te xeffar e

pûtperest:
Tu îlahê dîndurustan
Tu îmamê pûtperestan
Dilberê hişyar û mestan

qas:
Havêt kirasê rûmetê
Rûmet hebû ew bê qiyas
Bayê evînê bir libas
====

qayîm:
Di hîretê sergeşet yîn
Qaîm li ser zatê xwe yîn
Çarde tebeq karê we yîn

qazî:
Girtî me insaf di mîr ne
Qazî û miftî û feqîr ne
Qeyd kirim kes pê xebîr ne

qebir:
Dibêjin Xoce bê debr e
Di menê da dikan qebr e
Tijî toz e tijî xebr e

qelender:
Mecnûnekî rengebter î
Dîwanekî qelender î
Ne lawekî gerdenzer î

qelibîn:
Ji Meneya eksê dibî
Ellah ji cih naqelibî
Mebûd yek e nabê du bî

qendîl:
Cemal ji eynî nûr e
Kewkeb e di qendîlê
Feqlyê
=== Wergerr ===

qerdar:
Dikana me qewî rûs e
Dibêjin Xoce qerdar e
Dibêjin Xoce bê debr e

qerez:
Leş qefesê sundoqek e
Qelban xerez meşûqek e
Hemyan divê wehdanetê

qerzdar:
b- Dibêjin Xoce qerdar e (Z.)
c- Dibêjin Xoce qerzdar e (Zinar)
45. a- Dibên Xoce yê bêdebr e (X.)

qetil:
Yengiyên nîsbet ji nûnan
Radikin ew qetl û xûnan
Girtiyê zindan im ez

qewet:
Ruh perdeya nûra te ye
Hewl û quwet ji bal te tê
Ruh bê te qet-qet nalivîn

qise:
Derheq bidîn çi tê beye
Naxwe li Şêx ev qisse ye
Çi bkin bi dest baxoy me ye

qisûr:
Kalına çeng û bilûran
Xuxulîn dqesr û qisûran
Bilbilê xweşxwan im ez

qût:
Li daxên kul heyat in
Qût e ji bo qulûban
Gulav qend û nebat in

raketin:
Şêx pê zeîf û jar dibî
Çend rojekan ma raketê
Çend rojekan ev terz buhar

razan:
Heroj carek binêr pê da
fCu razane di axê da
Di xamûşê di bêçar e

razayî:
Dibê tobe û îstîxfar e
173. a- Hemû xamûş di razayî me
Bi wan fikra vi veşarin

razî:
Dinê pîr e ku îsa dî
Bi şilde wê nebû razî
Telaq dabû li nik qazî

rê:
Bi rastî û dirustî
Muqîm dê çav li bet
Lew şev û roj nawestî

rehet:
Mewc û pêlan tavêy belav
Bê sekne û bê rahetê
Bê rahet û bê sekne yî
=

reqis:
Lew bê lîbas û taziyî
Bi reqs û seyr û gaziyî
Jkê ra dikî işqbaziyî

reşbelek:
Ji çeşmê reş dîn bûn gelek
Jê kin kevanê reşbelek
Feryad ji Şêx çûne felek

reşîd:
Li müellif vê sohbetê
Sohbeta Şêxê reşîd
Meclisa pênsed murîd tê

revî:
Xezam zer bûn ji sermayê
Revî rewneq ji dunyayê
Ji boş avan guşên nayê

rihan:
Ez hişkedar im narizim
Xeml û rihana min tu yî
Bêy te neşêm gavek bezim
==

rîspî:
Umrekî bêhed li bal bû
Rihsipî bû şubhê kal bû
Kuşt fena bû jkesretê

ristin:
Hubba te ez kirme kebab
Sohtim, biristim bêhesab
Berqa çehvan vêketê

ronî:
Hafizê medh û pesindan
Rohniya mehbûb û rindan
Bê hîsab werbûn di findan
{{werger-ser}}

rûmeh:
Qet mahê rû rehm pê netê
Hemyan ku dî ew rûmeh e
Qoce kete ber dergehe

rûn:
Dibarin tîr ji gerdûnê
Ji xew rabe demek rûnê
Tu natirsî ji êtûnê

rûniştî:
Çend rojekan ev terz buhar
Rûniştî xelq li çar kenar
Şêx dîn dimayê bê qerar

sarma:
Hewayî zer kirin dare
Xezam zer bûn ji serma
Revî rewneq ji dunyayê

seadet:
116. Sofî bt rev bûn bî şev e
Hetta stêrica seadetê
117. Ewwei qeribê seher!

sebirîn:
Aşiq bi wesf û medhan
D fîraqê de sebirî
Nesîm bêt ji wan terhan

sêcar:
Geh sor dibû geh zer dibû
Rojê sêcar xwûn der dibû
işqê bire wî haletê

sefahet:
Nadin bi tebê dînetê
Bê cezbeya sefahetê
Şêx go Sefih û ebleh im

seferî:
Hetta bi derkeft muşterî
Cümle cemi4 bûn seferî
Ewwel ve rê bun seheri

seh kirin:
Carek li min eyan bike
Da seh bikîn hîkayetê
Da seh bikim vê meselê
nerîn:

sehet:
Bi duan daket vejînê
Lê ricû ket sihhetê
Dîniyek tirsek hewayek

sekinî:
147. Bûn eqiran herdû nezer
148. Sekinî palda şibakê
Sahibşeml û siwakê

sêl:
Di nêv agir di nêv pêtê
Li ser sihlê xewa kê tê
Ecel gurrye yeqîn pê tê

semadar:
Penvanc b6 dcstûr e
Di çerxê semadar
Heyran sirra xefûr e

sereb:
48. a- Sebetreng e tijî mar e (X.)
b- Sereb teng e tijî mar e (A.)
c- Sebet reng e tejî mar e (H.)

seredan:
Telaq dabû li nik qazî
Ji serdanê serhefsar e
Bi wê sonda me pê xwarî

serhefsar:
Telaq dabû li nik qazî
Ji serdanê serhefsar e
Bi wê sonda me pê xwarî

serkar:
Ne Asef ma ne Xatem ma
Ne malxwo ma ne serkar e
Ne serkar ma, ne serdar ma

sêv:
Şabaş e ji Xwedê ra 14o
Selweya bih û sêvan 14
Belçîm ji zîv û zêra

sewdaserî:
Tu jemrê kê her têy bi bez
Sewdaserî şubhetê ez
Jkê ra dikî çûna bi lez

sî:
Kefa behrê geha navê
Siya mexmûr li ber tavê
Spî bû reng û rûkar e
==

sibhan:
Her zehrekî bawazekî
Subhan ji şahê qudretê
Her canekî û ebdanekî

sicil:
Defter kirin roja ewwul
Baxwo bi xwe mohr kir sicil
Havêt berata huccetê

simbil:
Ne belçim man ne sunbul man
Ne ruhan man ne sorgul man
serikên dexlî

sînc:
Ji neqşê but û latan
Me sînc butxane yc
Tccyyuna sîfatan

sinet:
Têk û vêk guhdarê pîr bûm
B işqa dîn û sinnetê
Şêxê serdarê xelîfan

sîng:
Hatî şebak û pencerê
Keşf bû ji sîng heta serê
Xweşhorî û cebhetperê

sist:
Eya eqlê neguhdar e
Çiqa sist î çiqa kehl î 2<>
Tu xwe yekcar ji xwe mehl î

siwak:
Dilberê palda şibakê
Sahibe şeml û siwakê
Qenc bir û anî zikakê

sotî:
Bê hîsab werbûn di findan
Sotiyê bêcan im ez
=== Wergerr ===

spêdeyî:
Yar di wê de zuhûr bit
Spêdeyî şefeq lê
Mezher ji eynê nûr bit

spî:
Şîn bûy ji rengê qudretê
Geh geh sipî şubhetê şîr
Qet mislê te naçin tu tîr

stendin:
Ev destana ji destnivîsa Zeynelabidîn Amêdî
hatiye stendin û bi ya Zerî Rûdenko (R.) batiye
muqayesekirin.

sûk:
Bilezîne, û zû kar ke
Dinê sûk e û bazar e

surrî:
Sofi ji kêfa qudretê
Keyfa surrî bê şubhe ye
Ew ne wekî benka me ye

şaîr:
Dê temam kim suhbetê
“Mim û Hê” şairkî pak e
Herkesê bruh bû ji make

şam:
Cerg û hinav ker-ker kirim
Pêçam di Şamê werkirim
Ebdal di sûka xurbetê

şaşî:
217. Şêx li dêrê şemirand
Mecrûh dilê şaşî ketê

şerîet:
Derman necis bit mefu ye
Di merteba şerîetê
Husna keçê wasil dibî

şerm:
Nêzîkî şems û tavê
Ji şerma xwuya nabin
Ji husna wê gulbavê

şermîn:
Bêxwendin û yasin kirim
Jyar û biran şermîn kirim
Wirdek xiyala min netê

şêwirî:
Ava mezin lhev şêwirî
Pêla pêş jFeqe inirî

şibîn:
Sofi ji kêfa qudretê
Keyfa surrî bê şubhe ye
Ew ne wekî benka me ye
navdêr

şiîr:
Ehınya tjî bû jmusteidan
Jmeneya şiîr û qesîdan
Bêne ser behsa murîdan

şik:
Dûr bû ji herçî şubhetê
Dûr bû ji efalê bi şik
Ji emred û bikra xweşik

şikirdar:
Şukurdar în ji vî halî
Hewayê lewleba salî

şil:
Xweş dibû wê saetê
Pê xweş dibû sed lal û şil
Pê ron dibû sed çav û dil
==

şol:
Ew sohbeta cara ewil 7o
Pêxemberan dzanî şuxil
Eyb e ji bo ehlê eqil

şorav:
Xafiiê ji hal û meqamê
74. ê muqîm şorav vexwarî
75. Çeşmeya Xidir vêketê

şorbe:
Natiqê tebê dewarî
Ê muqîm şorbe vexwarî
Qet nedî ava bijarî

şoret:
Cîger qewî bit qaim e
îzhar bikin vê şohretê
Ehınya tjî bû jmusteidan

tan:
Gumbeda tan sitar e
Meqbera dost lê veşare

tazî:
Hemûwan dê ker bi ker kit
Taziyê uryan im ez
Perde çû ez mame tazî

tebîet:
Pansed mirîd civyan hemî
Fikrîne şêx tebiyetê
73. Xweş dibû bi zikr û siyamê

tebitîn:
Qelbim ji surr mîrate ye
Ez kuştiyê natebitim
Fexra qulûban te heye

tefîn:
Bi kêrê bazaran netê
245. îro te bibin tefin
Tu Mehemed nabl ji bo nvn

telaq:
Bi şilde wê nebû razî
Telaq dabû li nik qazî
Ji serdanê serhefsar e

tembûr:
Deng têt ji sazê piremel
Tembûr tiraş û kun kitî
işq û evîndarê te dil

terkirin:
c- Xwedê Xessal û Qessar e (Zinar)
101. a- Xesalî terkirin şiştin
U ber tavê geiek hiştin (X.)

tevdîr:
Avê digo: Feqî rabe
tedbîr û emel nabe
Ji halê te dê çawa be

tewîn:
Şevan û rojan bêxew î
Ji muhbeta kê ditewî?
Şevtariyan qet nahewî

ticar:
Tebetê husn û cemalan
Şêx tucar nakit xeyalan
Yan ji cebhê yan ji kalan
==

tirî:
Ne jcindiyê babet ez î
Naxut li te tiryan rezî
Quwwet nehin sêvê gezî

tuxm:
Kezzab û xwar û bedemel
Dûrîn ji tuxmê bêesil
Tovê xerab bi kêr netê

ûdî:
Ş ex suhû avêe nare
Ji meyxwer ûdîan ve tê
Ew meyxwurêhişar ûhey

umet:
Qet kes nekir ev pire ji min «
Ne ji enbiyayê ummetê
Miksî dibê avê we bû

Ûsiv:
Ne ewladê di Yeqûb man
Ewê pîrê Yûsif xare

uzir:
Xerab û serxwoş û mest im
Mela uzra me meqbûl e
Ku dilber mahê sîma ye

vêkre:
Remz û sirran te vêketê
Remz û sirran vêkra dikî
Hemyan ji baxwo ra dikî

veşartî:
Ji Adem heta Pêxember
Veşartî cümle yekcar e
Eya xelqê kerr û gîr e

vî:
Xezam zer bûn ji xusarî
Sefa nakin li warî
Li ber sermê û hewa sarî
=== Wergerr ===

vir:
Melek têne cenatê
Ji vir û pê de di dîwana Lîtografa Hartman de nîn e.
199.Sehrê ji baxê gulan (A.)
==

war:
Li wê mal e li hir war e
Bûye payız li van waran
Xezam weşyan li bin daran
cihê mirov lê dijî

we:
Vêk ra li hemyan fekirî
Hemd û sena laiq we ne
Yê erşê ezîm çêkirî

weba:
Dîniyek tirsek hewayek
illetek rîşek webayek
Şeyx li ser bikra duayek

werkirin:
Cerg û hinav ker-ker kirim
Pêçam di Şamê werkirim
Ebdal di sûka xurbetê

westîn:
Muqîm dê çav li rê bet
Lew şev û roj nawestî
Er bi şev er bi roj im

weşandin:
Payîz dahat û gul kêm bûn
Weşandin belg û man xar e
63. Gelo bedr e di buhare (Zinar)
çap kirin

wicûd:
Nezera Şêx kîmiya bû
Pak wucûd û bêriya bû
Ehlê dil bû ewliya bû

wiha:
Ev reng dibê betal bit
Tu bes wiha bixwîne
Te ber bi a celat bit

xaçperest:
Horiya lulu di destan
Birme dêra xaçperestan
Xelweya xumxane tê

xafilîn:
Heta heyîn cm maîl în
Hişyar bibîn ey xafilîn
Em ji heyatê dest hilîn

xaliqî:
Da ez bixwînim vê xetê
Hemd û senayê Xaliqî
Subhan ji şahê qudretê

xar:
Payîz dahat û gul kêm bûn
Weşandin belg û man xar e
==

xebatkar:
Ji xêran ra Xwedê daye
Xebatkar bin ku ev car e
116. Eya bêkesb û bê xêr e (A.)

xelîf:
B işqa dîn û sinnetê
Şêxê serdarê xelîfan
Nazik û ciwan letîfan

xelk:
Tesbîheka rewneq dibên
Her xelkekî bi ezmanekî
Hemd û senaya heq dibên

xemir:
Feqî:
Saqî ji xemra ezelî
Nûn qelem jê afirand

xemxur:
Ne heval man ne çaryar man
Ne eshabê di xemxwar man
Ne alimên di hişyar man

xêrî:
Nedhate îd û şahiyan
Ji şevselat û xêriyan
Şîrîn dihate taetê

xeybet:
Ma kes xeberdanek li nik!
Naket qebûl wê xeybetê
Naket qebûl van xeberan

xeyidî:
188. Zulfa siyah qet jê netê (Amedî).
189. Şêx xeyidî ev şîretan
îlam min mekin şîretan

xeyirandin:
Aza bûn em ji lometê
216. Xîretkeşan nêt xeyirand
217. Şêx li dêrê şemirand

xeyirîn:
Muksî yê jar û bedtir im
Ferhemnî xeyre rabimîn

xezam:
Bûye payız li van waran
Xezam weşyan li bin daran
Li bin çi dkin gelo yaran
=== Çavkanî ===
{{çavkanî}}

xezeb:
Tîranji şubhê goşan
Dû mîr xezeb dikêşînin "
Li qetla me bêhoşan

xezel:
Sal hezar û çil û yek çûn
Ev xezel anî diyare

xilwe:
Birme dêra xaçperestan
Xelweya xumxane tê
Birme nê xemr û şerabê

xilwet:
Nezer bi ya dêm der diket
Dîn bû di nîva xelwetê
Ji xelwetê ew dîn dibû

xîretkêş:
Vêkra dikêşin xîretê
Xîretkeşê rengkakilê
Murîd ji rengê bulbulê

xisar:
Meçe nêzîkî vê qewmê
Qewî ew fîla xesar e

xîvet:
Binyad-i bûna menzelê
Dewran û çerxa xîvetê

xoce:
Dikana me qewî rûs e
Dibêjin Xoce qerdar e
Dibêjin Xoce bê debr e

xof:
Yan ji cebhê yan ji kalan
Yan ji xof û xeşyetê
Daîma dil nalenal bû

xor:
Dine pîr e, ne meqûl e
Ew pê xor e ya milxûl e
Ew piştqur e, sifetxûl e

xurbet:
Wek aşiqan seyran dikî
Gerha di mîhra xurbetê

Xwedê:
Şukur şev çû û roj hatê
Xweda xesal û qettar e
Xesalî nerm kirin şuştin

xwendin:
Herkesê Şêx lê bixwînê
Nexweşê hal tê nemînê

xweşik:
Dûr bû ji efalê bi şik
Ji emred û bikra xweşik
Ma kes xeberdanek li nik!
navdêr

xweşmêr:
Dinê qenc e tijî şêr bin
J6 xêran ra di xweşmêr bin
Ne mislê min di bêkêr bin
navdêr

zana:
Dilo ya pîr bi kêr nayê
Eger aqil û zana
Mebe yoldaşê dunyayê

zarok:
Weku lebe û leyzok e
Çi zanin tifl û zarok e
Felek çerx e û xeddar e
[[!Xóõ]]: [[ʘqa̰a]]

zeheb:
Tîra ji wesla dil ketê
Nesraniya bzêr û zeheb
Zahir bibê cuzek rexeb

zeîf:
Hingî diçî dijwar dibî
Şêx pê zeîf û jar dibî
Çend rojekan ma raketê

zeman:
87. Dibarît ar ji asmana
Zemanê çerx û dewrana (X.)
88. a- Ne bixur e ne Bulxar e (X.)

zemîr:
Ji şewqa dîtina saqî
Zemîra min mucella ye
Were sofi misliman be

zêrr:
Selweya bih û sêvan 14
Belçîm ji zîv û zêra
Heram in xew di şêvan

zewade:
Di karê roja axretê
Wî her zewade kar dikir
Zikrê di bêhejmar dikir

zicac:
Ey dilbera gerdenzucac
Way nazika mislê zucac
Qamet ji reyhana qirac

zid:
Dûr e li melek tebetê.
Çar tebet in vêk ra zid în
Hem ateş in hem barid în

zik:
Ew pîremêr rabû sivik
Ji agir û wehca di zik
Ma bêt hewaya derdetê

zikir:
Dengê te tê bi roj û şev
Zikrê dikî bi haletê

zilmat:
Spînûr e jhidayatê
Reşîreng e ji zulmatê
Şukur şev çû û roj hatê

zîraet:
Ew dexlekê paqij diket
Ji sunbula ziraetê
Rast û durst e ev xeber

zirav:
Dêmşûşeya tijî gulav
Ey duxtera bejna zirav
Wêran ez im malim xirab
====

ziravik:
Nazik û mehbûb ciwanik
Qamet û bejna ziravik
“Kullu şeyîn” dê bin halik