6 Nisan 2015 Pazartesi

Ji Leyla û Mecnûnê, ya Nîzamî Gencewî

Di edebiyata (wêjeya) zimanên rohilatî de, ji Hafizê Şîrazî û Sedî yê Şîrazî bigire, heta Mewlana û Xeyam, ji wan bigire Fizûlî û Elî Şîr Newaî, ji wan bigire heta Feqiyê Teyran û Meleya Cizîrî û ji wan bigire heta mezinên din ên wêjeya zimanên rohelatî û li ser zimanê gelerî, ez bawerim qasî çîroka Leyl û Mecnûnê tu çîrokên din tesîr bernedaye. Di rêzik û çarînên wan de, di zimanê gelerî de, çi kurt û çi dirêj vê çîrokê cih girtiye, bûye emsala eşqa mecnûnî. 
Ew çîroka cara ewil ji hêla Nîzamê Gencewî hatiye ber hev kirin. Min destpêka dastanê û Aşiqbûna Leyl û Mecnûnê bi kil û kêmasî wergerand ku Farisî û Kurdî ya wan rêzikan li jêr in;
 
Destpêka Dastanê

گوینده داستان چنین گفت
Çîrokbêjan wihanî gotiye destan
آن لحظه که در این سخن سفت
Di ev gava ku van gotinan rêz dibin de

کز ملک عرب بزرگواری
Hebû Melîkekî Mezin ji nav Eraban
بود است به خوب‌تر دیاری
Li wî hebû welatekî pirr xweş

بر عامریان کفایت او را
Ji nav Emîran, bes  ew 
معمورترین ولایت او را
Ji welatan avatirîn welat bû ew

خاک عرب از نسیم نامش
Denga surra navê wî ya li welatê Ereban
خوش بودی تر از رحیق جامش
Xweştir diwezî, ji bîhna şûşeyê rahîqan

صاحب هنری به مردمی طاق
 Li nav merivan Xwedanhuner bû ew
شایسته‌ترین جمله آفاق
Layiqtirîn bû li her welat û diyarî ew

سلطان عرب به کامگاری
Siltanê Ereban, yê bi hikumranî
قارون عجم به مال داری
Qarûnê Ecem bû, bi maldarî 

درویش نواز و میهمان دوست
Dost bû ji derwêş û mêvanan re
اقبال درو چو مغز در پوست
Derneketibû nifşê îqbalê*, ji canê xwe             *zarr, zarrok

می‌بود خلیفه‌وار مشهور
Wek xelîfe meşhûr bû ew
وز پی خلفی چو شمع بی‌نور
Bêyî Xelefekî çiraxa bê nûr bû ew

محتاج‌تر از صدف به فرزند
Ji sedefê hewcatira lawekî bû ew
چون خوشه بدانه آرزومند
Mîna guşiyê ku arzûdarê heban be, bû ew
.
.
دادش پسری چنانکه باید
Rojeke, jê re hat lawek, wek hewceyê bû
نو رسته گلی چو نار خندان
Guleka bişkivî, mîna henaran rûken bû

چه نار و چه گل هزار چندان
Çi henar, çi gul, hezar car li wan
روشن گهری ز تابناکی
 Ji şewqê bû, sirişta rûşen

شب روز کن سرای خاکی
Şev dikir roj li qesr û dinyayê
چون دید پدر جمال فرزند
Çir ku lê diket çavê bavê li rûyê lawê

بگشاد در خزینه را بند
Vekirin deriyên li ber xezîneyê
از شادی آن خزینه خیزی
Ji kêfê xezîneyê ku ji xwe hat
.
.
از مه چو دو هفته بود رفته
Çito ku ji mehê çûn du hefte, 
شد ماه دو هفته بر دو هفته
Ew bû çardehşevî, mîna hîva çardehşevî
شرط هنرش تمام کردند
Şerta hunera xwe kir temam
قیس هنریش نام کردند
Qiyasa hunera wî, nav kirin Qeys li wî
چون بر سر این گذشت سالی
Çir ku salek ji wê bihûrî
بفزود جمال را کمالی
Zêde bû kemala li cemala wî
.
.
کز هفت به ده رسید سالش
Ku ji heftan gihîşte dehan, salên wî 
افسانه خلق شد جمالش
 Li nav xelqê, bû efsane cemala wî
هرکس که رخش ز دور دیدی
Her kê ji dûr ve didît rûyê wî
بادی ز دعا بر او دمیدی
Bêhna diayê pif dikir li wî
شد چشم پدر به روی او شاد
Şad bûn çav li bavê bi şadiya rûyê wî
از خانه به مکتبش فرستاد
Ji mal wî ew bo mekteba şand 
دادش به دبیر دانش‌آموز
Da ber zaneyan, wek şagirt
تا رنج بر او برد شب و روز
Ta ku bidin bo wî şev û roj ked
.
.
بود از صدف دگر قبیله
Hebû sedefek ji qebileyeka din
ناسفته دریش هم طویله
Bêqisûrek a hevrêz bi wî re

آفت نرسیده دختری خوب
Bela negihîştibû delaliyê wê
چون عقل به نام نیک منسوب
Mîna biaqiliyê, bi delaliyê jî bi nav

آراسته لعبتی چو ماهی
Xemilî bû, bi rindikiya mîna hîvê
چون سرو سهی نظاره گاهی
Mîna selwiyan li ber nezaran sahî bû

شوخی که به غمزه‌ای کمینه
Şoxiya ku li xemzeyê veşartî
سفتی نه یکی هزار سینه
Ne sîneyek, lê hezar sîne qul-qulî dikir

آهو چشمی که هر زمانی
Çavxezal a ku her gav û her dem
کشتی به کرشمه‌ای جهانی
Dikuje dinya û alemê bi rûyê xwe
.
.
در هر دلی از هواش میلی
Ji nav her dilan, meyla wî li wê bû
گیسوش چو لیل و نام لیلی
Gulî çito "leyl" bûn, nav jî Leyla bû
از دلداری که قیس دیدش
Ji dildarî, gava ku çavên Qeys lê ket
دلداد و به مهر دل خریدش
Dil da û bi dildarî dil li wê stand
او نیز هوای قیس می‌جست
Ew jî bi vî hawî bi eşqa Qeys ket
در سینه هردو مهر می‌رست
Di sîneya herduyan de êvînê şîn da


Lihevaşiqbûna Leyla û Mecnûnê

هر روز که صبح بردمیدی
Gava her sibê roj hildihat
یوسف رخ مشرقی رسیدی
Rû-Ûsifa* rohilatî jî dihat

کردی فلک ترنج پیکر
Dikir felek, peykera reng-tirinc
ریحانی او ترنجی از زر
Bîhna wê tirincê ya ji zêr

لیلی ز سر ترنج بازی
Leyla, bi bazdana li ser wê tirincê
کردی ز زنخ ترنج سازی
Ji devê tirinc, dida kêf û şadî

زان تازه ترنج نو رسیده
Ji wê tirinca teze nûtî gihîşt
نظاره ترنج کف بریده
Nihêrîna li tirincê kef li wî birrî**

چون بر کف او ترنج دیدند
Çir ku li ber kefa xwe dît ew tirinc 
از عشق چو نار می‌کفیدند
Ji eşqê wê çito kete nav agir

شد قیس به جلوه‌گاه غنجش
Bi îşweyên cîlweya wê tirincê 
نارنج رخ از غم ترنجش
Ji derdê tirincê, Qeys bû rû-narinc

برده ز دماغ دوستان رنج
Berda pozê dostan jan
خوشبوئی آن ترنج و نارنج
Ew bîhna xweş a tirinc û narincê

چون یک چندی براین برآمد
Bi vî hawî çendekî ax û efxan
افغان ز دو نازنین برآمد
Bilind bûn ji herdu nazenînan

عشق آمد و کرد خانه خالی
Eşq hat û xanî li wan kir xalî
برداشته تیغ لاابالی
Bera wan dan tix, bêdemî

غم داد و دل از کنارشان برد
Xem da wan û dil li kêleka wan dizî
وز دل شدگی قرارشان برد
Û ji şadiya dil, aqil li serê wan firrî
 
زان دل که به یکدیگر نهادند
Loma ku wan dil xwe da hevdu
در معرض گفتگو فتادند
Belav bû li nav miarizan* guftûgo                        * dijminan
 
این پرده دریده شد ز هر سوی
Ew perdeya ji her der dirrî
وان راز شنیده شد به هر کوی
Û wî sirrî deng da li her cihî

زین قصه که محکم آیتی بود
Ji ew qiseya ku aşkere berbiçav bû
در هر دهنی حکایتی بود
Li ser her zimanî çîrrok bû

کردند بسی به هم مدارا
Wan bi hev re pirr hewl da
تا راز نگردد آشکارا
Da ku aşkere nebe ew sirra

بند سر نافه گرچه خشک است
Gerçi hişk be jî serê meşkê mîskê
بوی خوش او گوای مشک است
Bîhna xweş bû nîşana wê meşkê*                  *eşqê

یاری که ز عاشقی خبر داشت
Yarê ku haydar bû ji eşqê
برقع ز جمال خویش برداشت
Rakir rûpoşa li ser rûyê xwe
 
کردند شکیب تا بکوشند
Pirr kirin sebr ta ku hewl bidin
وان عشق برهنه را بپوشند
Wan elametên wî eşqî veşêrin

در عشق شکیب کی کند سود
Kê fayde dîtiye bi sebra ji eşqê re
خورشید به گل نشاید اندود
Ma roj bi herriyê sîwax dibe

چشمی به هزار غمزه غماز
Çavê bi hezaran tîrên xemzeyan bişîne
در پرده نهفته چون بود راز
Ma di bin perdeyê de, raz dîmine 

زلفی به هزار حلقه زنجیر
Zilfên bi zincîra bi hezar helqeyan
جز شیفته دل شدن چه تدبیر
Ma jê re heye çare, ji xeynî dilketinan

زان پس چو به عقل پیش دیدند
Ji wê şûnde, çito bi aqil li siberojê dinihêrtin
دزدیده به روی خویش دیدند
Bi dizîka jî li rûyê hev mêz dikirin

چون شیفته گشت قیس را کار
Çito ku dilketinê tev li Qeys kir kar
در چنبر عشق شد گرفتار
Di bin nîra eşqê de ew bû girîftar

از عشق جمال آن دلارام
Ji eşqê wê dilaramê
نگرفت هیچ منزل آرام
Negihîşt li tu cih bi aramiyê

در صحبت آن نگار زیبا
Bi sohbeta bi ew yara rindik re
می‌بود ولیک ناشکیبا
Lêbelê ew dilhar dibû pê re

یکباره دلش ز پا درافتاد
Ji nişkê ve, dil derket ji şûn
هم خیک درید و هم خر افتاد
Him meşk* dirrî û him jî ker gêr bû           *meşkê avê

و آنان که نیوفتاده بودند
û ew ên ku gêrbûn nedîbûn
مجنون لقبش نهاده بودند
Leqeba Mecnûn li wî kiribûn

او نیز به وجه بینوائی
Û wî jî bi rûyê neçar
می‌داد بر این سخن گوائی
Sediqandin van gotinan

از بس که سخن به طعنه گفتند
Ji dû ku gotin, gotinên bi tehn
از شیفته ماه نو نهفتند
Ji sermestiyê hîva nû xwe veşart

از بس که چو سگ زبان کشیدند
Ji dû ku ziman daleqandin mîna kûçikan 
ز آهو بره سبزه را بریدند
Berxexezal bi dûr ket ji çayiran

لیلی چون بریده شد ز مجنون
Çito Leyla hat dûr xistin ji Mecnûnê
می‌ریخت ز دیده در مکنون
Barîn hêsir binehênî ji çavan

مجنون چو ندید روی لیلی
Çito nedidît Mecnûn rûyê Leylayê
از هر مژه‌ای گشاد سیلی
Herdu bijangan xwe dan lehiyê

می‌گشت به گرد کوی و بازار
Geşt û gûzar kir li ziqaq û bazaran
در دیده سرشک و در دل آزار
Bi azara di dile û bi hêsirên di çavan

می‌گفت سرودهای کاری
Digotin kilamên xwe yên kardar
می‌خواند چو عاشقان به زاری
Çito ku dixwînin aşiq bi azar

او می‌شد و می‌زدند هرکس
Û herkesî bang û awaz dikir li wî
مجنون مجنون ز پیش و از پس
Mecnûno û Mecnûno, ji pêş û ji paş

او نیز فسار سست می‌کرد
Û wî jî sist kir hefsarê êqil
دیوانگیی درست می‌کرد
Mecnûnî li xwe şidand

می‌راند خری به گردن خرد
Wî ajot ker bi stûyê wê yê zirav
خر رفت و به عاقبت رسن برد
Ker revî û axir hefsar jî çû ji dest

دل را به دو نیم کرد چون ناز
Dil li xwe kir du par, mîna xoxan
تا دل به دو نیم خواندش یار
Da ku lê keve ji yarê re bi herdu paran

کوشید که راز دل بپوشد
Xwe di ber de kuşt ku veşêre sirra dil
با آتش دل که باز کوشد
Ma kê kariye ku vemirîne ateşê

خون جگرش به رخ برآمد
Xwîna cegerê bi ser rûyê cegerê ket
از دل بگذشت و بر سر آمد
Li dil bihûrî û bi ser serî ket

او در غم یار و یار ازو دور
Ji xema yarê û dûrbûna ji yarê
دل پرغم و غمگسار از او دور
Dil tijî xem û xemxwer ji dûriyê

چون شمع به ترک خواب گفته
Mîna mûman, terka xewê dabû
ناسوده به روز و شب نخفته
Bi roj nearam û bi şev bêxew bû

می‌کشت ز درد خویشتن را
Dikişand êşa derdê dilê xwe
می‌جست دوای جان و تن را
Digerriya li dermanê dil û canê xwe

می‌کند بدان امید جانی
Bona xatirê wê omîdiya can dikir
می‌کوفت سری بر آستانی
Serê xwe li deriyê yar dixist

هر صبحدمی شدی شتابان
Her berbanga sibeyê, dilezand
سرپای برهنه در بیابان
Ser û pê rût û tazî bi çolan diket

او بنده یار و یار در بند
Ew li bendiya yarê û yar di bendê de
از یکدیگر به بوی خرسند
Her yek bi bîhna yê din şad e

هر شب ز فراق بیت خوانان
Her şev bi xwendina ji firaqê
پنهان رفتی به کوی جانان
Dizîka diçû ziqaqa cananê

در بوسه زدی و بازگشتی
Maç dikir derî û vedigerrî
بازآمدنش دراز گشتی
Dirêj dibû vegerra xwe jî

رفتنش به از شمال بودی
Çûna xwe bayê birûskê bû
باز آمدنش به سال بودی
Vegerra xwe bi salan bû

در وقت شدن هزار برداشت
Bi çûnê re tavilê bi hezaran fersah diçû
چون آمد خار در گذر داشت
Bi hatinê re sirî li rêyê kêm nedibû

می‌رفت چنانکه آب در چاه
Bi çûnê re mîna ku ava çêm biherike, diçû
می‌آمد صد گریوه بر راه
Bi hatinê re li rê hezar kert û kort dibû

پای آبله چون به یار می‌رفت
Çito ku bi pêyê bi werm bi yarê ve diçû
بر مرکب راهوار می‌رفت
Mîna rewiyê li hespê siwar bi wir ve diçû

باد از پس داشت چاه در پیش
Ba li paş, bîr li pêş xwe
کامد به وبال خانه خویش
Derdmend û bi elem dihat mala xwe

گر بخت به کام او زدی ساز
Ger bextê saz bikira arezûya wî
هرگز به وطن نیامدی باز
Ew hergîz bi diyarê xwe venedigerrî